Adversus haereses, LIBER III

[p.1]

PRÆFAΤΙΟ

Tu quidem, dilectissime, præceperas nobis, ut eas que a Va-lentino sunt sententias absconditas ut ipsi putant in manifestum proderem, et ostenderem varietatem ipsorum, et sermonem de-struentem eos inferrem. Aggressi sumus autem nos, arguentes eos a Simone patre omnium hæreticorum, et doctrinas et sucсев-siones manifestare, et omnibus eis contradicere: propter quod cum sit unius operis traductio eorum et destructio in multis, misimus tibi libros, ex quibus primus quidem omnium illorum sententias continet, et consuetudines et characteres ostendit conversationis eorum. In secundo vero destructa et eversa sunt quæ ab ipsis male docentur, et nudata et ostensa sunt talia qualia et sunt. In hoc autem tertio ex Scripturis inferemus ostensiones, ut nihil tibi ex his quæ præceperas, desit a nobis; sed et, præterquam opina-baris, ad arguendum et evertendum eos qui quolibet modo male docent, occasiones a nobis accipias. Quæ enim est in Deo cari-tas, dives et sine invidia exsistens, plura donat quam postulet quis ab ea. Memento igitur eorum quæ diximus in prioribus duobus libris; et hæc illis adjungens, plenissimam habebis a nobis adver-sus omnes hæreticos contradictionem, et fiducialiter ac instantis-sime resistes eis pro 'sola vera ac vivifica fide, quam ab Apostolis Ecclesia percepit, et distribuit filiis suis. Etenim Dominus om-nium dedit Apostolis suis potestatem Evangelii, per quos et veri-tatem, hoc est Dei Filii doctrinam, cognovimus; quibus et dixit Dominus: Qui vos audit, me audit: et qui vos contemnit, me con-temnit, et eum qui me misit.

[p.2]

1

A quibus et quemadmodum Evangelium acceperit Ecclesia.

1. Non enim per alios dispositionem salutis nostræ cognovi-mus, quam per eos per quos Evangelium pervenit ad nos: quod quidem tunc præconaverunt, postea vero per Dei voluntatem in Scripturis nobis tradiderunt, fundamentum et columnam fidei nostræ futurum. Nec enim fas est dicere, quoniam ante prædica-verunt quam perfectam haberent agnitionem; sicut quidam au-dent dicere, gloriantes emendatores se esse Apostolorum. Postea enim quam surrexit Dominus noster a mortuis, et induti sunt Ssupervenientis Spiritus sancti virtutem ex alto, de omnibus adim-pleti sunt, et habuerunt perfectam agnitionem; exierunt in fines terræ, ea quæ a Deo nobis bona sunt evangelizantes, et cœlestem pacem hominibus annuntiantes, qui quidem et omnes pariter et singuli eorum habentes Evangelium Dei*. [p.3]

2. Ita Matthæus in Hebræis ipsorum lingua scripturam edidit Evangelii, cum Petrus et Paulus Romæ evangelizarent, et [p.4] fundarent Ecclesiam. Post vero horum excessum, Marcus disci- [p.5] pulus et interpres Petri, et ipse quæ a Petro annuntiata erant, per [p.6] scripta nobis tradidit. Et Lucas autem sectator Pauli, quod ab illo prædicabatur Evangelium, in libro condidit. Postea et Johan-nes discipulus Domini, qui et supra pectus ejus recumbebat, et ipse edidit Evangelium, Ephesi Asiæ commorans. Et omnes isti unum Deum factorem cæli et terræ a lege et prophetis annuntia-tum, et unum Christum filium Dei tradiderunt nobis: quibus si quis non assentit, spernit quidem participes Domini, spernit autem et ipsum Christum Dominum, spernit vero et Patrem, et est a semetipso damnatus, resistens et repugnans saluti suæ : quod faciunt omnes hæretici. [p.7]

2

Quod neque Scripturis neque traditionibus obsequantur hæretici.

1. Cum enim ex Scripturis arguuntur, in accusationem con-vertuntur ipsarum Scripturarum, quasi non recte habeant, neque sint ex auctoritate, et quia varie sint dictæ, et quia non pos-sit ex his inveniri veritas ab his qui nesciant traditionem, Non enim per literas traditam illam, sed per vivam vocem: ob quam causam et Paulum dixisse: Sapientiam autem loquimur inter perfectos: sapientiam autem non mundi hujus. Et hanc sapientiam unusquisque eorum esse dicit, quam a semetipso 2adin-venit, fictionem videlicet, ut digne secundum eos sit veritas, ali-quando quidem in Valentino, aliquando autem in Marcione, ali-quando in Cerintho, postea deinde in Basilide, fuit aut et in illo qui contra disputat, qui nihil salutare loqui potuit. Unusquisque enim ipsorum omnimodo perversus, semetipsum regulam veritatis depravans prædicare non confunditur.

2. Cum autem ad eam iterum traditionem, quæ est ab Apostolis, quæ per successiones Presbyterorum in Ecclesiis [p.8] custoditur, provocamus eos, adversantur traditioni, dicentes se non solum Presbyteris, sed etiam Apostolis exsistentes sapientiores, sin-ceram invenisse veritatem. Apostolos enim admiscuisse ea quæ sunt legalia Salvatoris verbis: et non solum Apostolos, sed etiam ipsum Dominum, modo quidem a Demiurgo, modo autem a medie-tate, interdum autem a summitate fecisse sermones : 1se vero indu-bitate, et intaminate, et sincere absconditum scire mysterium: quod quidem impudentissime est blasphemare suum factorem. Evenit itaque, neque Scripturis jam, neque traditioni consentire eos. Adversus tales certamen nobis est, o dilectissime, more ser-pentum lubrici [l. lubrice] undique effugere conantes. Quaprop-ter undique resistendum est illis, si quos ex his retusione confun-dentes, ad conversionem veritatis adducere possimus. Etenim si non facile est ab errore apprehensam resipiscere animam, sed non omnimodo impossibile est errorem effugere apposita veritate.

3

De Apostolorum traditione, vel ab Apostolis in ecclesiis Episcoporum successione.

1. TRADITIONEM itaque Apostolorum in toto mundo mani-festatam, in omni Ecclesia adest perspicere omnibus qui vera velint videre, et habemus annumerare eos qui ab Apostolis instituti sunt Episcopi in ecclesiis, et successiones eorum usque ad nos, qui nihil tale docuerunt, neque cognoverunt, quale ab his deliratur. Etenim si recondita mysteria scissent Apostoli, quæ seorsim et [p.9] latenter ab reliquis perfectos docebant, his vel maxime traderent ea quibus etiam ipsas ecclesias committebant. Valde enim per-fectos et irreprehensibiles in omnibus eos volebant esse, quos et successores relinquebant, suum ipsorum locum magisterii traden-tes: quibus emendate agentibus fieret magna utilitas, lapsis autem summa calamitas. Sed quoniam valde longum est, in hoc tali volumine omnium ecclesiarum enumerare successiones, maxi-mæ, et antiquissimæ, et omnibus cognitæ, a gloriosissimis duobus Apostolis Petro et Paulo Romæ fundatæ et constitutæ ecclesiæ, eam quam habet ab Apostolis traditionem, et annuntiatam hominibus fidem, per successiones Episcoporum pervenientem usque ad nos indicantes, confundimus omnes eos, qui quoquo modo vel per 'sibiplacentiam malam, vel vanam gloriam, vel per cæcitatem et malam sententiam, præterquam oportet colligunt. Ad hanc enim ecclesiam propter potentiorem principalitatem necesse est omnem & convenire Ecclesiam, hoc est, eos qui sunt undique fideles, in qua semper ab his, qui sunt undique, conser-vata est ea quæ est ab Apostolis traditio. [p.10]

2. Fundantes igitur et instruentes beati Apostoli Ecclesiam, Lino episcopatum administrandæ Ecclesiæ tradiderunt. Hujus Lini Paulus in his quæ sunt ad Timotheum epistolis meminit. Succedit autem ei Anacletus: post eum tertio loco ab Apostolis episcopatum sortitur Clemens, qui et vidit ipsos Apostolos, et con-tulit cum eis, et cum adhuc insonantem prædicationem Aposto-lorum et traditionem ante oculos haberet, non solus; adhuc enim multi supererant tunc ab Apostolis docti. Sub hoc igitur Cle-mente, dissensione non modica inter eos qui Corinthi essent fratres facta, scripsit quæ est Romæ Ecclesia potentissimas literas Corin-thiis, ad pacem eos congregans, et reparans fidem eorum, et [p.11] annuntians quam in recenti ab Apostolis acceperat traditionem, annuntiantem unum Deum omnipotentem, factorem cæli et terræ, plasmatorem hominis, qui induxerit cataclysmum, et advocaverit Abraham, qui eduxerit populum de terra Ægypti, qui collocutus sit Moysi, qui legem disposuerit, et prophetas miserit, qui ignem præparaverit diabolo et angelis ejus. Hunc Patrem Domini nostri Jesu Christi ab ecclesiis annuntiari, ex ipsa scriptura, qui velint discere possunt, et apostolicam Ecclesiæ traditionem intel-ligere, cum sit vetustior epistola his qui nunc falso docent, et alterum Deum super Demiurgum et factorem horum omnium quæ sunt commentiuntur.

3. Huic autem Clementi succedit Euaristus, et Euaristo Alexander, ac deinceps sextus ab Apostolis constitutus est Sixtus, et ab hoc Telesphorus, qui etiam gloriosissime martyrium fecit: ac deinceps Hyginus, post Pius, post quem Anicetus. Cum autem successisset Aniceto Soter, nunc duodecimo loco Episcopatum ab Apostolis habet Eleutherius. Hac ordinatione et successione ea quæ est ab Apostolis in Ecclesia traditio et veritatis præconatio pervenit usque ad nos. Et est plenissima hæc ostensio, unam et [p.12] eandem vivificatricem fidem esse, quæ in Ecclesia ab Apostolis usque nunc sit conservata, et tradita in veritate.

4. Et Polycarpus autem non solum ab Apostolis edoctus, et conversatus cum multis ex eis qui Dominum nostrum viderunt; sed etiam ab Apostolis in Asia, in ea quæ est Smyrnis Ecclesia constitutus Episcopus, quem et nos vidimus in prima nostra ætate, multum enim perseveravit, et valde senex gloriosissime et nobilis-sime martyrium faciens exivit de hac vita, hæc docuit semper quæ ab Apostolis didicerat, quæ et Ecclesiæ tradidit, et sola sunt [p.13] vera. Testimonium his perhibent quæ sunt in Asia ecclesiæ omnes, et qui usque adhuc successerunt Polycarpo: qui vir multo majoris auctoritatis, et fidelior veritatis est testis, quam Valentinus et Marcion, et reliqui qui sunt perverse sententiæ. Is enim est qui sub Aniceto cum advenisset in urbem, multos ex his quos prædiximus, hæreticos convertit in Ecclesiam Dei, unam et solam hane veritatem annuntians ab Apostolis percepisse se, quam et Ecclesiæ tradidit. Et sunt qui audierunt eum, quoniam Johannes Domini discipulus in Epheso iens lavari, cum vidisset intus Cerin-thum, exsilierit de balneo non lotus, dicens, quod timeat ne bal-neum concidat, cum intus esset Cerinthus inimicus veritatis. Et [p.14] ipse autem Polycarpus Marcioni aliquando occurrenti sibi, et dicenti, Cognoscis nos? respondit: Cognosco te primogenitum Satanæ. Tantum Apostoli et horum discipuli habuerunt timorem, sut neque verbo tenus communicarent alicui eorum qui adulterave-rant veritatem, quemadmodum et Paulus ait: Hæreticum autem hominem post unam correptionem devita, sciens quoniam perversus est qui est talis, et est a semetipso damnatus. Est autem et epistola Polycarpi ad Philippenses scripta perfectissima, ex qua et charac- [p.15] terem fidei ejus, et prædicationem veritatis, qui volunt et curam habent suæ salutis, possunt discere. Sed et quæ est Ephesi ec-clesia a Paulo quidem fundata, Johanne autem permanente apud eos usque ad Trajani tempora, testis est verus Apostolorum tra-ditionis.

4

Testificatio eorum qui Apostolos viderunt de prædi-catione veritatis.

1. TANTE igitur ostensiones cum sint, non oportet adhuc quærere apud alios veritatem, quam facile est ab Ecclesia sumere; cum Apostoli, quasi in depositorium dives, plenissime in eam con-tulerint omnia quæ sint veritatis: uti omnis quicunque velit, sumat ex ea potum vitæ. Hæc est enim vitæ introitus; omnes autem reliqui fures sunt et latrones. Propter quod oportet devitare qui-dem illos; quæ autem sunt Ecclesiæ, cum summa diligentia dili-gere, et apprehendere veritatis traditionem. Quid enim? Et si de aliqua modica quæstione disceptatio esset, nonne oporteret in [p.16] antiquissimas recurrere ecclesias, in quibus Apostoli conversati sunt, et ab eis de præsenti quæstione sumere quod certum et re liquidum est? Quid autem si neque Apostoli quidem Scripturas reliquissent nobis, nonne oportebat ordinem sequi traditionis, quam tradiderunt iis quibus committebant ecclesias! Cui ordina-tioni assentiunt multæ gentes barbarorum eorum qui in Christum credunt, sine charta vel atramento scriptam habentes per Spiritum in cordibus suis salutem, et veterem traditionem diligenter custo-dientes, sin unum Deum credentes fabricatorem cæli et terræ, et omnium quæ in eis sunt, per Christum Jesum Dei Filium. Qui propter eminentissimam erga figmentum suum dilectionem, eam quæ esset ex Virgine generationem sustinuit, ipse per se hominem adunans Deo, et passus sub Pontio Pilato, et resurgens, et in claritate receptus, in gloria venturus Salvator eorum qui salvantur, et judex eorum qui judicantur, et mittens in ignem æternum transfiguratores veritatis, et contemtores Patris sui et adventus ejus. Hanc fidem qui sine literis crediderunt, quantum ad sermo-nem nostrum, barbari sunt: quantum autem ad sententiam, et consuetudinem, et conversationem, propter fidem perquam sapien-tissimi sunt, et placent Deo, conversantes in omni justitia et cas-titate et sapientia. Quibus si aliquis annuntiaverit ea quæ ab hæreticis adinventa sunt, proprio sermone eorum colloquens, [p.17] statim concludentes aures longo longius fugient, ne audire quidem sustinentes blasphemum colloquium. Sic per illam veterem Apo-stolorum traditionem, ne in conceptionem quidem mentis admit-tunt, quodcunque eorum portentiloquium est, neque enim congre-gatio fuit apud eos, neque doctrina instituta.

2. Ante Valentinum enim non fuerunt, qui sunt a Valentino; neque ante Marcionem erant, qui sunt a Marcione; neque om-nino erant reliqui sensus maligni, quos supra enumeravimus, antequam initiatores et inventores perversitatis eorum fierent. Valentinus enim venit Romam sub Hygino; increvit vero sub Pio, et prorogavit tempus usque ad Anicetum. Cerdon autem qui ante Marcionem, et hic sub Hygino, qui fuit octavus episcopus, sæpe in ecclesiam veniens, et sexhomologesin faciens, sic con-summavit, modo quidem latenter docens, modo vero exhomologesin faciens, modo vero ab aliquibus traductus in his quæ docebat male, et abstentus est a religiosorum hominum conventu. [p.18]

3. Marcion autem illi succedens invaluit sub Aniceto, ¹ decimum locum episcopatus continente. Reliqui vero qui vocantur Gnostici, a & Menandro Simonis discipulo, quemadmodum ostendimus, acci-pientes initia, unusquisque eorum, cujus participatus est sententiæ, ejus et pater, et antistes apparuit. & Omnes autem hi multo pos-terius, mediantibus jam Ecclesiæ temporibus, insurrexerunt in suam apostasiam.

5

Ostensio quod et Dominus et Apostoli in veritate edi-derint doctrinam, et non secundum audientium opinionem.

1. TRADITIONE igitur quæ est ab Apostolis, sic se habente in Ecclesia, et permanente apud nos, revertamur ad eam, quæ est ex Scripturis ostensionem eorum qui et Evangelium conscripserunt Apostolorum, ex quibus conscripserunt de Deo sententiam, osten-dentes quoniam Dominus noster Jesus Christus veritas est, et mendacium in eo non est. Quemadmodum et David eam quæ est ex Virgine generationem ejus, et eam quæ est ex mortuis resur-rectionem prophetans ait: Veritas de terra orta est. Et Apostoli autem discipuli veritatis exsistentes, extra omne mendacium sunt: non enim communicat mendacium veritati, sicut non communicant tenebræ luci; sed præsentia alterius excludit alterum. Veritas ergo Dominus noster exsistens, non mentiebatur: et quem sciebat [p.19] labis esse fructum, non utique Deum confiteretur et Deum om-nium et summum Regem et Patrem suum, perfectus imperfectum, spiritalis animalem, is qui in Pleromate esset eum qui extra Ple-roma. Neque discipuli ejus alium quemdam Deum nominarent, aut Dominum vocarent præter eum, qui vere esset Deus et Dominus omnium: quemadmodum dicunt hi, qui sunt vanissimi sophiste, quoniam Apostoli cum hypocrisi fecerunt doctrinam secundum au-dientium capacitatem, et responsiones secundum interrogantium 1 suspiciones, cæcis cæca confabulantes secundum cæcitatem ipso-rum, languentibus autem secundum languorem ipsorum, et erran-tibus secundum errorem eorum : et putantibus Demiurgum solum esse Deum, hunc annuntiasse; his vero qui innominabilem Patrem capiunt, per parabolas et ænigmata inenarrabile fecisse myste-rium: uti non quemadmodum habet ipsa veritas, sed set in hy-pocrisi, et quemadmodum capiebat unusquisque, Dominum et Apostolos edidisse magisterium.

2. Hoc autem non est sanantium, nec vivificantium, sed magis gravantium, et augentium ignorantiam ipsorum : et multo verior his Lex invenietur, maledictum dicens omnem, qui in erro-rem mittat cæcum in via. Qui enim ad inventionem missi erant errantium Apostoli, et ad visionem eorum qui non videbant, et ad medicinam languentium, utique non secundum præsentem opinio-nem colloquebantur eis, sed secundum veritatis manifestationem. Nec enim quilibet homines recte facient, si cæcos jamjamque per præcipitium ferri incipientes, adhortentur insistere illi periculosis-simæ viæ, quasi vere rectæ, et quasi bene perventuri sint. Quis autem medicus volens curare ægrotum, faciet secundum concupi-scentias ægrotantis, et non secundum quod aptum est medicinæ? Quoniam autem Dominus medicus venit eorum qui male habent, ipse testificatur, dicens: Non est opus sanis medicus, sed male habentibus. Non veni vocare justos, sed peccatores ad pœnitentiam. Quomodo ergo qui male habent confirmabuntur? et quomodo pec-catores pœnitentiam agent? Utrum perseverantes in eisdem ipsis; an e contrario, magnam commutationem et transgressionem prioris conversationis accipientes, per quam et ægritudinem non [p.20] modicam, et multa peccata sibimetipsis importaverunt! Ignorantia autem mater horum omnium per agnitionem evacuatur. Agnitio-nem ergo faciebat Dominus suis discipulis, per quam et curabat laborantes, et peccatores a peccato coercebat. Non igitur jam secundum pristinam opinionem loquebatur eis, neque secundum suspicionem interrogantium respondebat eis; sed secundum doctri-nam salutarem, et sine hypocrisi, et sine persone 'acceptatione.

3. Quod etiam ex Domini sermonibus ostenditur: qui quidem his qui erant ex circumcisione ostendebat Filium Dei, eum qui per prophetas prædicatus fuerat Christum, hoc est semetipsum, mani-festabat, qui libertatem hominibus restauraverit, et attribuerit in-corruptelæ hæreditatem. Gentes autem iterum docebant Apostoli, ut relinquerent vana ligna et lapides, quæ suspicabantur esse deos, et verum colerent Deum, qui constituisset et fecisset omne huma-num genus, et per conditionem suam aleret et augeret et constabi-liret, et eis esse præstaret; et ut exspectarent filium ejus Jesum Christum, qui redemit nos de apostasia sanguine suo, ad hoc ut essemus et nos populus sanctificatus, de cœlis descensurum in vir-tute Patris, qui et judicium omnium facfurus est, et ea quæ a Deo sunt bona donaturus his, qui servaverint præcepta ejus. Hic in novissimis temporibus apparens, lapis summus angularis, in unum collegit, et univit eos qui longe, et eos qui prope, hoc est, circum-cisionem et præputium, dilatans Japhet, 'et constituens eum in domo Sem.

6

Ostensio quod in Scripturis nemo alius Deus nominatur, nec Dominus nuncupatur, nisi solus verus Deus Pater omnium et Verbum ejus.

1. NEQUE igitur Dominus, neque Spiritus sanctus, neque Apo-stoli eum qui non esset Deus, definitive et absolute Deum nominas-sent aliquando, nisi esset vere Deus; neque Dominum appellas-sent aliquem ex sua persona, nisi qui dominatur omnium Deum [p.21] Patrem, et Filium ejus qui dominium accepit a Patre suo omnis - conditionis, quemadmodum habet illud: Dixit Dominus Domino meo, Sede a dextris meis, quoadusque ponam inimicos tuos suppe- daneum pedum tuorum. Patrem enim Filio collocutum ostendit: qui dedit ei hæreditatem gentium, et subjecit ei omnes inimicos. Vere igitur cum Pater sit Dominus, et Filius vere sit Dominus, merito Spiritus sanctus Domini appellatione signavit eos. Et iterum in eversione Sodomitarum Scriptura ait: Et pluit Do- minus super Sodomam et Gomorrham ignem et sulfur a Domino de cœlo. Filium enim hic significat, qui et Abrahæ collocutus sit, a Patre accepisse potestatem judicandi Sodomitas propter iniquitatem eorum. Similiter habet illud: Sedes tua Deus in æternum; virga directionis, virga regni tui. Dilexisti justitiam, et odisti iniquitatem, propterea unxit te Deus, Deus tuus. Utros- que enim Dei appellatione signavit Spiritus, et eum qui ungitur Filium, et eum qui ungit, id est Patrem. Et iterum: Deus stetit in synagoga Deorum, in medio autem deos discernit; de Patre, et Filio, et de 'his qui adoptionem perceperunt, dicit: hi autem sunt [p.22] Ecclesia. Hæc enim est synagoga Dei, quam Deus, hoc est Filius ipse per semetipsum collegit. De quo iterum dicit: Deus deorum Dominus locutus est, et vocavit terram; quis deus? de quo dixit: Deus manifeste veniet, Deus noster, et non silebit: hoc est Filius, qui secundum manifestationem hominibus advenit, qui dicit: Palam apparui his qui me non quærunt. Quorum autem deorum? quibus dicit: Ego dizi, Dii estis, et filii Altissimi omnes. His scilicet qui adoptionis gratiam adepti sunt, per quam clama-mus: Abba Pater.

2. Nemo igitur alius, quemadmodum prædixi, Deus nomi-natur, aut Dominus appellatur, nisi qui est omnium Deus et Dominus, qui et Moysi dixit: Ego sum, qui sum. Et sic dices filiis Israel: Qui est, misit me ad vos: et hujus Filius Jesus Christus Dominus noster, qui filios Dei facit credentes in nomen suum. Et iterum, loquente Filio ad Moysen: Descendi, inquit, [p.23] eripere populum hunc. Ipse est enim qui descendit, et ascendit propter salutem hominum. Per Filium itaque qui est in Patre, et habet in se Patrem, is Qui est, manifestatus est Deus, Patre testimonium perhibente Filio, et Filio annuntiante Patrem. Quemadmodum et Esaias ait: Et ego, inquit, testis, dicit Dominus Deus, et puer quem elegi, uti cognoscatis, et credatis, et intelligatis, quoniam ego sum. Cum autem eos, qui non sunt dii, nominat, non in totum, quemadmodum prædixi, Scriptura ostendit illos deos, sed cum aliquo additamento et significatione, per quam ostenduntur non esse dii. Quemadmodum apud David: Dii Gentium, idola dæmoniorum. Et Deos alienos non sectabimini. Ex eo enim quod dicit, dii Gentium, Gentes autem verum Deum nesciunt, et alienos deos nominans eos, abstulit quod sint dii. A sua autem persona quod est dicit de ipsis: Sunt enim idola, inquit, dæmonio-rum. Et Esaias: Confundantur omnes qui blasphemant Deum, et sculpunt inutilia, et ego testis, dicit Dominus. Abstulit quod sint dii; solo autem utitur nomine, ad hoc, ut sciamus de quo dicit. Hoc autem ipsum et Jeremias: Dii, inquit, qui non fecerunt cælum et terram, pereant de terra que est sub cœlo. Ex eo enim quod perditionem eorum adjecit, ostendit non esse eos Deos. Et Helias autem convocato universo Israël in Carmelum montem, volens eos ab idolatria avertere, ait eis: Quousque claudicabitis vos in ambabus suffraginibus? Si unus est Dominus Deus, venite post eum. Et iterum super holocaustum sic ait idolorum sacerdotibus : Vos invocabitis in nomine deorum vestrorum, et ego invocabo in [p.24] nomine Domini Dei mei; et Deus qui exaudiet hodie, ipse est Deus. In eo enim quod hæc dicebat propheta qui quidem apud ipsos putabantur dii, arguit deos non esse. Convertit autem eos ad eum Deum qui et credebatur ab eo, et qui vere erat Deus, quem et invocans clamabat: Domine Deus Abraham, Deus Isaac, et Deus Jacob, exaudi me hodie: et intelligat omnis populus hic, quoniam tu es Deus Israel.

3. Et ego igitur invoco te Domine Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Jacob et Israel, qui es Pater Domini nostri Jesu Christi, Deus qui per multitudinem misericordiæ tuæ bene sensisti in nobis, ut te cognoscamus; qui fecisti cœlum et terram, qui dominaris omnium, qui es solus set verus Deus, super quem alius Deus non est; per Dominum nostrum Jesum Christum dominationem quoque dona Spiritus Sancti: da omni legenti hanc scripturam, cognoscere te quia solus Deus es, et confirmari in te, et absistere ab omni hæretica et quæ est sine Deo et impia sententia.

4. Et Apostolus autem Paulus, dicens: Si enim his qui non erant dii servistis, nunc cognoscentes Deum, imo cogniti a Deo, separavit eos qui non erant, ab eo qui est Deus. Et iterum de Antichristo dicens: Qui adversatur et extollit se, inquit, "super omne quod dicitur deus, vel quod colitur, eos qui ab ignorantibus Deum dii dicuntur significat, id est idola. Etenim Pater omnium Deus dicitur, et est: et non super hunc extolletur Antichristus; sed super eos qui dicuntur quidem, non sunt autem dii. Quoniam autem hoc verum est, ipse Paulus ait: Scimus autem, quoniam nihil est idolum, et quoniam nemo Deus, nisi unus. Etenim si sunt qui dicuntur dii, sive in cælo, sive in terra, nobis unus Deus Pater, ex quo omnia, et nos in illum; et unus Dominus Jesus Christus, per quem omnia, et nos per ipsum. Distinxit enim, et separavit eos qui dicuntur quidem, non sunt autem dii, ab uno Deo Patre, ex quo omnia, et unum Dominum Jesum Christum ex sua persona firmissime confessus est. Quod autem sive in cælo, sive in terra, [p.25] non quemadmodum exponunt hi, dicere eum 'mundi fabricatores; sed simile est ei quod a Moyse dictum est: Non facies tibi omnem similitudinom in Doum, quæcunque in cælo sursum, et quæcunque in terra doorsum, et quæcunque in aquis sub terra. Quæ autem in coelo sunt, quæ sint ipse exponit: Ne quando, inquit, respiciens in cælum, et videns solem et lunam et stellas, et omne ornamentum cæli, errans adores ea et servias eis. Et ipse autem Moyses homo Dei exsistens, Deus quidem datus est ante Pharaonem: non autem vere Dominus appellatur, nec Deus vocatur a prophetis, sed fidelis Moyses famulus et serous Dei, dicitur a Spiritu, quod et erat

7

Quid sit quod a Paulo dicitur, In quibus Deus mundi hujus excæcavit mentes infidelium.

1. QUOD autem dicunt, aperte Paulum in secunda ad Corin-thios dixisse: In quibus Deus sæculi hujus excæcavit mentes infidelium; et alterum quidem Deum esse sæculi hujus dicunt, alterum vero qui sit super omnem principatum, et initium, et potestatem: non sumus nos in causa, si hi qui quæ super Deum sunt mysteria scire se dicunt, ne quidem legere Paulum sciunt. Si enim quis secundum Pauli consuetudinem, quemadmodum ex multis et alibi ostendimus hyperbatis eum utentem, sic legerit: in quibus Deus, deinde subdistinguens et modicum diastematis faciens, simul et in unum reliqua legerit, sæculi hujus excæcavit mentes infidelium, inveniet verum; ut sit quod dicitur, Deus excacavit [p.26] montes infidelium hujus sæculi. Et hoc per subdistinctionem ostenditur. Non enim Deum hujus sæculi dicit Paulus, quasi super illum alterum aliquem sciens; sed Deum quidem Deum confessus est: infideles autem sæculi hujus dicit, quoniam ventu-rum incorruptelæ non hæreditabunt sæculum. Quemadmodum autem Deus excæcavit mentes infidelium, ex ipso Paulo osten-demus, proficiente nobis sermone, ut non nunc in multum avocemus mentem nostram a proposito.

2. Quoniam autem hyperbatis frequenter utitur Apostolus, propter velocitatem sermonum suorum, et propter impetum qui in ipso est Spiritus, ex multis quidem aliis est invenire. Sed et in ea quæ est ad Galatas, sic ait: Quid ergo lex factorum? posita est, usquequo veniat semen cui promissum est, disposita per angelos in manu Mediatoris. Ordinatio enim sic est: Quid ergo lex factorum? disposita per angelos in manu Mediatoris posita est, usquedum veniat semen cui promissum est: ut sit homo interrogans et Spiritus respondens. Et iterum in secunda ad Thessaloni-censes, de Antichristo dicens, ait: Et tunc revelabitur iniquus, quem Dominus Jesus Christus interficiet spiritu oris sui, et destruet præsentia adventus sui illum, cujus est adventus secundum operatio-nem Satanæ, in omni virtute et signis et portentis mendacii. Et-enim in his ordinatio dictorum sic est: Et tunc revelabitur iniquus, cujus est adventus secundum operationem Satanæ, in omni virtute, et signis, et portentis mendacii, quem Dominus Jesus interficiet spiritu oris sui, et destruet præsentia adventus sui. Non enim adventum Domini dicit secundum operationem Satanæ fieri; sed adventum iniqui, quem et Antichristum dicimus. Si ergo non attendat aliquis lectioni, et intervalla aspirationis manifestet in quo dicitur, erunt non tantum incongruentia, sed et 'blasphemat legens, quasi Domini adventus secundum operationem fiat Satanæ. Sicut ergo in talibus oportet per lectionem hyperbaton ostendi, et consequentem Apostoli servari sensum, sic et ibi non Deum [p.27] ssæculi hujus legimus, sed Deum, quem vere Deum dicimus: incredulos autem et excæcatos sæculi hujus audiemus, quoniam venturum vitæ non hæreditabunt sæculum.

8

Quid est Mammonas.

1. SOLUTA igitur et hac illorum calumnia, manifeste ostensum est, quoniam nunquam neque prophetæ neque Apostoli alium Deum nominaverunt, vel Dominum appellaverunt, præter verum et solum Deum. 2 Multo magis ipse Dominus, qui et Cæsari quidem, quce Cæsaris sunt reddi jubet, et quae Dei sunt Deo: Cæsarem qui-dem Cæsarem nominans, Deum vero Deum confitens. Similiter et illud quod ait, Non potestis duobus dominis servire, ipse inter-pretatur, dicens: Non potestis Deo servire, et Mammonde; Deum - quidem confitens Deum, Mammonam autem nominans, hoc quod et est. Non Mammonam dominum vocat, dicens: Non potestis duobus dominis servire; sed discipulos docet servientes Deo, non subjici Mammonæ, neque dominari ab eo. Qui enim, inquit, facit peccatum, servus est peccati. Quemadmodum igitur servientes peс-cato servos peccati vocat, non tamen ipsum peccatum Deum appellat, sic et eos qui Mammonæ serviunt, servos Mammonæ appellat, non Deum appellans Mammonam. Mammonas autem [p.28] est secundum Judaicam loquelam, qua et Samaritæ utuntur, cupi-dus, et plus quam oportet habere volens. Secundum autem He-braicam, adjunctive dicitur Mamuel, et significat gulosum, id est, qui non possit a gula continere. Secundum utraque igitur quæ significantur, non possumus Deo servire, et Mammone.

2. Sed et Diabolum cum dixisset fortem, non in totum, sed vel-ut in comparationem nostram; semetipsum in omnia et vere fortem ostendit Dominus, dicens: non aliter aliquem posse diripere vasa fortis, si non prius ipsum alliget fortem, et tunc domum ejus diripiet. Vasa autem ejus et domus nos eramus, cum essemus in apostasia: utebatur enim nobis quemadmodum volebat, et spiritus immundus [p.29] habitabat in nobis. Non enim adversus eum qui se alligabat, et domum ejus diripiebat, fortis erat; sed adversus eos qui in usu ejus erant homines, quoniam abscedere fecerat sententiam eorum a Deo, quos eripuit Dominus. Quemadmodum et Jeremias ait; Redemit Dominus Jacob, et eripuit eum de manu fortioris ejus. Si igitur non significasset eum qui alligat, et diripit ejus vasa, hoc autem solum eum fortem dixisset, esset fortis invictus. Sed et adjecit obtinentem; tenet enim qui alligat, tenetur autem qui alligatus est. Et hoc sine comparatione fecit, ut non comparetur Domino servus apostata exsistens: non enim tantum hic, sed nec quidquam ex his quæ constituta sunt, et in subjectione sunt, comparabitur Verbo Dei, per quem facta sunt omnia, qui est Dominus noster Jesus Christus.

3. Quoniam enim 2sive Angeli, sive Archangeli, sive Throni, sive Dominationes, ab eo qui super omnes est Deus, et constituta sunt, et facta per Verbum ejus, Johannes quidem sic significavit. Cum enim dixisset de Verbo Dei, quoniam erat in Patre, adjecit : Omnia per eum facta sunt, et sine eo factum est nihil. David quoque cum laudationes enumerasset, nominatim universa quæ-cunque diximus, et cælos et omnes virtutes eorum, adjecit: Quo-niam ipse præcepit, et creata sunt: ipse dixit, et facta sunt. Cui ergo præcepit? Verbo scilicet: per quod, inquit, cæli firmati sunt, et spiritu oris ejus omnis virtus eorum. Quoniam autem ipse omnia fecit libere, et quemadmodum voluit, ait iterum David: Deus autem noster in cælis sursum, et in terra, omnia quæcunque voluit, fecit. Altera autem sunt quæ constituta sunt ab eo qui [p.30] constituit, et quæ facta sunt ab eo qui fecit. Ipse enim infectus et sine initio et sine fine et nullius indigens, ipse sibi sufficiens, et adhuc reliquis omnibus, ut sint, hoc ipsum præstans: quæ vero ab eo sunt facta, initium sumserunt. Quæcunque autem initium sumserunt, et dissolutionem possunt percipere, et subjecta sunt et indigent ejus qui se fecit, necesse est omnimodo, uti differens vocabulum habeant apud eos etiam, qui vel modicum sensum in discernendo talia habent: ita ut is quidem qui omnia fecerit, cum Verbo suo juste dicatur Deus et Dominus solus; quæ autem facta sunt, non jam ejusdem vocabuli participabilia esse, neque juste id vocabulum sumere debere, quod est Creatoris.

9

Quam habuerunt de Deo scientiam Apostoli, qui nobis Evangelium tradiderunt.

1. OSTENSO hoc igitur hic plane, et adhuc ostendetur mani-festius, neminem alterum Dominum vel Deum, neque prophetas, neque Apostolos, neque Dominum Christum confessum esse ex sua persona, sed præcipue Deum et Dominum: prophetis quidem et Apostolis Patrem et Filium confitentibus; alterum autem neminem, neque Deum nominantibus, neque Dominum confitenti-bus: et ipso Domino Patrem tantum Deum et Dominum eum, qui solus est Deus et dominator omnium, tradente discipulis; sequi nos oportet, si quidem illorum sumus discipuli, testimonia illorum ita se habentia. Matthæus enim Apostolus, unum et eun-dem sciens Deum, qui promissionem fecerit Abrahæ, facturum se semen ejus quasi stellas cœli, qui per Filium suum Christum Jesum a lapidum cultura in suam nos agnitionem vocaverit, uti fieret qui non populus, populus; et non dilecta, dilecta, ait Johan-nem, præparantem Christo viam, his qui in carnali quidem cogna-tione gloriabantur, varium autem et omni malitia completum sen-sum habebant, eam pœnitentiam quæ a malitia revocaret, annun-tiantem dixisse: Progenies viperarum, quis vobis monstravit fugere ab ira ventura? Facite ergo fructum dignum pœnitentiæ: et [p.31] nolite dicere in vobis ipsis, Patrem habemus Abraham. Dico enim vobis, quoniam potens est Deus, ex lapidibus istis suscitare filios Abrahæ. Pœnitentiam igitur eis eam, quæ esset a malitia, præ conabat, sed non alterum Deum annuntiabat, præter eum qui fecisset promissionem Abrahæ, ille præcursor Christi; de quo iterum ait Matthæus, similiter autem et Lucas: Hic enim est qui dictus est a Domino per prophetam: Vox clamantis in deserto, Parate viam Domini, rectas facite semitas Dei nostri. Omnis vallis imple-bitur, et omnis mons et collis humiliabitur, et erunt tortuosa in direc-ta, et aspera in vias planas: et videbit omnis caro salutare Dei.

2. Unus igitur et idem Deus est, Pater Domini nostri, qui et præcursorem per prophetas missurum se promisit: et salutare suum, id est Verbum suum, visibile effecit omni fieri carni, incar-natum et ipsum, ut in omnibus manifestus fieret Rex eorum. Etenim ea quæ judicantur oportebat videre judicem, et scire hunc a quo judicantur: et ea quæ gloriam consequuntur oportebat scire eum, qui munus gloriæ eis donat. Iterum autem de Angelo dicens Matthæus, ait: Angelus Domini apparuit Joseph in somnis; cujus Domini, ipse interpretatur: Uti adimpleatur quod dictum est a Domino per prophetam, Ex Egypto vocavi filium meum. Ecce Virgo in utero accipiet, et pariet filium, et vocabunt nomen ejus Emmanuel, quod est interpretatum, Nobiscum Deus. De hoc qui est ex Virgine Emmanuel, dixit David: Non avertas faciem Christi tui. Juravit Dominus David veritatem, et non dispernet eum, De fructu ventris tui ponam super sedem tuam. Et iterum: Notus in Judœa Deus, et factus est in pace locus ejus, et habita-culum ejus in Sion. Unus igitur et idem Deus, qui a prophetis prædicatus est, et ab evangelio annuntiatus, et hujus Filius qui ex fructu ventris David, id est ex David Virgine, et Emmanuel: cujus et stellam Balaam quidem sic prophetavit: Orietur stella ex Jacob, et surget dux in Israel. [p.32]

10

Quæ sunt quæ a Magis Domino nostro oblata sunt munera.

MATTHEUS autem Magos ab Oriente venientes ait dixisse: Vidimus enim stellam ejus in Oriente, et venimus adorare eum: deductosque a stella in domum Jacob ad Emmanuel, per ea quse obtulerunt munera ostendisse, quis erat qui adorabatur: Myrrham quidem, quod ipse erat, qui pro mortali humano genere moreretur et sepeliretur: Aurum vero, quoniam Rex, cujus Regni finis non est; Thus vero, quoniam Deus, qui et notus in Judœa factus est, et manifestus eis qui non quærebant eum. Adhuc ait in baptis-mate Matthæus: Aperti sunt [ei] cæli, et vidit Spiritum Dei quasi columbam venientem super eum. Et ecce vox de cœlo, dicens: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui. Non enim Christus tunc descendit in Jesum; neque alius quidem Christus, alius vero Jesus: sed Verbum Dei, qui est Salvator om-nium, et dominator cæli et terræ, qui est Jesus, quemadmodum 4ante ostendimus, qui et assumsit carnem, et unctus est a Patre Spiritu, Jesus Christus factus est; sicut et Esaias ait: Exiet virga de radice Jesse, et flos de radice ejus ascendet, et requiescet super eum Spiritus Dei, spiritus sapienticæ et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientior et pietatis, et implebit eum spiritus timoris Dei. Non secundum gloriam judicabit, neque secundum loquelam arguet, sed judicabit humili judicium, et arguet [p.33] gloriosos terræ. Et iterum ipse Esaias unctionem ejus, et propter quid unctus est, præsignificans ait: Spiritus Dei super me, qua-propter unxit me, evangelisare 'humilibus misit me, curare commi-nutos corde, præconare captivis remissionem, et cæcis visionem, vo-care annum Domini acceptabilem, et diem retributionis, consolari omnes plangentes. Nam secundum id quod Verbum Dei homo erat ex radice Jesse, et filius Abrahæ, secundum hoc requiescebat Spiritus Dei super eum, et ungebatur ad evangelisandum humi-libus. Secundum autem quod Deus erat, non secundum gloriam judicabat, neque secundum loquelam arguebat: non enim opus erat illi, ut quis ei testimonium diceret de homine, cum ipse sciret quid esset in homine. Advocabat autem omnes homines plangentes, et remissionem his qui a peccatis in captivitatem deducti erant donans, solvebat eos a vinculis, de quibus ait Salomon: Restibus autem peccatorum suorum unusquisque constringitur. Spiritus ergo Dei descendit in eum, & ejus qui per prophetas promiserat uncturum se eum, ut de abundantia unctionis ejus nos percipientes salva-remur. Et sic quidem Matthæus.

11

Ostensio quod neque plura, nec minus quam quatuor possunt esse Evangelia.

1. Lucas autem sectator, et discipulus Apostolorum, de Zacharia, et Elizabeth, ex quibus secundum repromissionem Dei Johannes natus est, referens ait: Erant autem justi ambo ante Deum, incedentes in omnibus mandatis et justitiis Domini sine querela. Et iterum de Zacharia dicens: Factum est autem, cum sacerdotio fungeretur in ordine vicis suce ante Deum, secundum consuetudinem sacerdotii, sorte exivit ut inconsum poneret, et venit [p.34] uti sacrificaret, intrans in templum Domini. Qui præest in con- spectu Domini, simpliciter et absolute et firme Deum et Domi- num confitens ex sua persona, eum qui elegerit Jerusalem, et legisdationem sacerdotii fecerit, cujus est et angelus Gabriel. Etenim alterum super hunc nesciebat: si enim intellectum per- fectioris alicujus Dei et Domini præter hunc habuisset, non utique hunc quem sciebat labis esse fructum, absolute et in totum, Dominum et Deum confiteretur, sicut ante ostendimus. Sed et de Johanne dicens sic ait: Erit enim magnus in conspectu Domini, et multos filiorum Israel convertet ad Dominum Deum ipsorum, et ipse præcedet in conspectu ejus, in spiritu et virtute Helicæ, præ- parare Domino plebem 'perfectam. Cui ergo populum præparavit, et in cujus Domini conspectu magnus factus est? Utique ejus qui dixit: Quoniam et plus quam propheta habuit aliquid Johannes, et nemo in natis mulierum major est Johanne Baptisatore: qui et populum præparabat ad adventum Domini, conservis prænuntians, et pænitentiam ipsis præconans, uti remissionem a Domino præ- sente perciperent, conversi ad eum, a quo propter peccata et transgressionem erant abalienati; quemadmodum et David ait, Alienati sunt peccatores ab utero, erraverunt a ventre. Et propter hoc convertens eos ad Dominum eorum, præparabat Domino po- pulum perfectum, in spiritu et virtute Heliæ. Et iterum de - angelo referens ait: In ipso autem tempore missus est angelus Gabriel a Deo, qui et dixit Virgini; Noli timere Maria, invenisti - enim gratiam apud Deum. Et de Domino dicit: Hic erit magnus, et Filius Altissimi vocabitur, et dabit ei Dominus Deus thronum David patris sui, et regnabit in domo Jacob in æternum, et regni ejus non erit finis. Quis est autem alius qui regnat in domo Jacob sine intermissione in æternum, nisi Christus Jesus Dominus nos- ter, Filius Dei Altissimi, qui per Legem et Prophetas promisit, salutarem suum facturum se omni carni visibilem, ut fieret Filius Hominis, ad hoc, ut et homo fieret filius Dei! Propter quod exul- tans Maria, clamabat pro Ecclesia prophetans: Magnificat anima mea Dominum, et exultavit spiritus meus in Deo salutari meo. Assumsit enim Israel puerum suum, reminisci misericordiæ [p.35] sucæ, quemadmodum locutus est ad patres nostros, Abrahæ et semini ejus in æternum.

2. Per hæc igitur et tanta monstrat Evangelium, quoniam qui locutus est patribus Deus, hic est qui per Moysem legisda-tionem fecit, per quam legisdationem cognovimus, quoniam patri-bus locutus est. Hic idem Deus secundum magnam bonitatem suam effudit misericordiam in nos, in qua misericordia conspexit nos Oriens ex alto, et apparuit his qui in tenebris et umbra mortis sedebant, et direxit pedes nostros in viam pacis; quemadmodum et Zacharias desinens mutus esse, quod propter infidelitatem passus fuerat, novello spiritu adimpletus nove benedicebat Deum. Omnia enim nova aderant, Verbo nove disponente carnalem adventum, uti eum hominem qui extra Deum abierat, ascriberet Deo: prop-ter quod et nove Deum colere docebantur, sed non alium Deum, quoniam quidem unus Deus, qui justificat circumcisionem ex fide, et præputium per fidem. Prophetans autem Zacharias dicebat: Benedictus Dominus Deus Israel, quia visitavit et fecit redem-tionem populo suo. Et erexit cornu salutis nobis in domo David pueri sui. Sicut locutus est per os sanctorum prophetarum suorum, qui a sæculo sunt. Salutem ex inimicis nostris, et ex manu omnium qui oderunt nos. Ad faciendam misericordiam cum patri-bus nostris, et reminisci testamenti sancti sui. Jusjurandum quod juravit ad Abraham patrem nostrum, uti det nobis sine timore ex manu inimicorum ereptos servire sibi in sanctitate et justitia, in conspectu suo omnes dies nostros. Deinde ad Johannem dicit: Et tu puer, Propheta Altissimi vocaberis: præibis enim ante faciem Domini parare vias ejus. Ad dandum intellectum salutis populo ejus, in remissionem peccatorum eorum. Hæc enim est salutis agnitio quæ deerat eis, quæ est Filii Dei, quam faciebat Jo-hannes, dicens: Ecce agnus Dei, qui aufert peccatum mundi. Hic [p.36] erat de quo dicebam, Post me venit vir qui ante me factus est, quoniam prior me erat: omnesque de plenitudine ejus accepimus. Hæc itaque salutis agnitio; sed non alter Deus, nec alter Pater, neque Bythus, neque Pleroma triginta Æonum, nec Mater *og-doados: sed agnitio salutis erat agnitio Filii Dei, qui et salus, et Salvator, et salutare vere et dicitur et est. Salus quidem, sic: In salutem tuam sustinui te Domine. Salvator autem iterum : Ecce Deus meus, Salvator meus, fidens ero in eum. Salutare autem sic: Notum fecit Deus salutare suum in conspectu gentium. Est enim Salvator quidem, quoniam Filius et Verbum Dei; salutare - autem, quoniam Spiritus: Spiritus, enim inquit, faciei nostræ, Christus Dominus; Salus autem, quoniam caro: Verbum enim caro factum est, et habitavit in nobis. Hanc igitur agnitionem salutis faciebat Johannes pœnitentiam agentibus, et credentibus in agnum Dei, qui tollit peccatum mundi.

3. Apparuit, inquit, et pastoribus angelus Domini, annun-tians gaudium eis, quoniam generatus est in domo David Salvator, qui est Christus Dominus. Deinde multitudo exercitus cœlestis laudantium Deum et dicentium; Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus boncæ voluntatis. Hos angelos falsarii Gnostici dicunt ab ogdoade venisse, et descensionem superioris Christi manifestasse. Sed corruunt iterum dicentes eum qui sursum sit, Christum et Salvatorem, non natum esse, sed et post baptisma ejus qui sit 'de dispositione Jesu, ipsum sicut columbam [p.37] in eum descendisse. Mentiuntur ergo ogdoados angeli secun-dum eos, dicentes: Quoniam generatus est hodie vobis Salvator, qui est Christus Dominus 'in civitate David. Neque enim Christus, neque Salvator, tunc natus est secundum eos: sed ille, qui est de dispositione Jesus, qui est mundi fabricatoris, in quem post baptisma descendisse, hoc est post triginta annos, supernum Sal-vatorem dicunt.

4. Quid autem in civitate David apposuerunt, nisi ut eam pollicitationem quæ a Deo facta est David, quoniam ex fructu ventris ejus æternus erit Rex, adimpletam evangelisa-rent? Etenim fabricator totius universitatis fecerat promissionem David, quemadmodum ipse David ait: Adjutorium meum a Domino, qui fecit cælum et terram. Et iterum: In manu ejus fines terræ, et altitudines montium ipsius sunt. Quoniam ipsius est mare et ipse fecit illud, et aridam manus ejus fundaverunt. Venite adoremus, et procidamus ante eum, et 'ploremus in conspectu Domini qui fecit nos, quia ipse est Dominus Deus noster. Mani-feste pronuntians Spiritus sanctus per David audientibus eum, quoniam erunt qui contemnant eum qui plasmavit nos, qui et solus est Deus. Propter quod et dicebat quæ prædicta sunt, significans, quoniam ne erraveritis, præter hunc aut super hunc alius non est Deus, cui magis intendere oporteat, religiosos nos et gratos præparans in eum qui fecerit et constituerit et [p.38] enutriat. Quid ergo erit his qui tantum blasphemiæ adversus suum factorem adinvenerunt? Hoc idem autem et angeli. In eo enim quod dicunt, Gloria in altissimis Deo, et in terra paх, eum qui sit altissimorum, hoc est supercelestium factor, et eorum quæ super terram omnium conditor, his sermonibus glorificaverunt: qui suo plasmati, hoc est hominibus, suam benignitatem salutis de cœlo misit. Propter quod et pastores, ait, revertebantur, 'glorificantes Deum in omnibus quæ audierant et viderant, quemadmodum et narratum est ad eos. Non enim alterum Deum glorificabant Israelite pastores, sed illum qui a lege et prophetis annuntiatus est, factorem omnium, quem et glorificabant angeli. Si autem alterum quidem angeli qui erant ab ogdoade glorificabant, alterum vero pastores; errorem eis et non veritatem detulerunt hi qui ab ogdoade erant angeli.

5. Adhuc ait Lucas de Domino: Cum impleti essent dies purgationis, imposuerunt eum in Hierusalem, adstare Domino, quemadmodum scriptum est in lege Domini: Quoniam omne mascu-linum adaperiens vulvam, sanctum Domino vocabitur: et ut darent sacrificium, secundum quod dictum est in lege Domini, par turturum, aut duos pullos columbarum; ex sua persona manifes-tissime Dominum appellans eum qui legisdationem fecerit. Et Simeon autem inquit, benedixit Deum, et ait: Nunc dimittis servum tuum, Domine, in pace. Quia viderunt oculi mei salutare tuum. Quod parasti ante faciem omnium populorum. Lumen in revelationem gentium, et gloriam populi tui Israel. Et Anna autem prophetissa, ait, similiter clarificabat Deum, videns Chris-tum; et loquebatur de eo omnibus, qui exspectabant redemtionem Hierusalem. Per hæc autem omnia unus Deus demonstratur, nullam [novam illam) libertatis dispositionem per novum ad-ventum Filii sui testamentum hominibus aperiens. [p.39]

6. Quapropter et ¹ Marcus interpres et sectator Petri, initium Evangelicæ conscriptionis fecit sic: Initium Evangelii Jesu Christi Filii Dei, quemadmodum scriptum est in prophetis: Ecce, mitto angelum meum ante faciem tuam, qui præparabit viam tuam. Vox clamantis in deserto: Parate viam Domini, rectas facite semitas & ante Deum nostrum. Manifeste initium Evangelii esse dicens sanctorum prophetarum voces, et eum quem ipsi Dominum et Deum confessi sunt, hunc Patrem Domini nostri Jesu Christi præmonstrans, qui et promiserit ei angelum suum ante faciem ejus missurum: qui erat Johannes, in spiritu et virtute Helicæ clamans in eremo; Parate viam Domini, rectas facite semitas & ante Deum nostrum. Quoniam quidem non alium et alium prophetæ annun- tiabant Deum, sed unum et eundem, variis autem significationi- bus, et multis appellationibus. Multus enim et dives Pater quem- admodum in eo libro qui ante hunc est, ostendimus; et ex ipsis autem prophetis procedente nobis sermone ostendemus. In fine autem Evangelii ait Marcus: Et quidem Dominus Jesus, postquam locutus est eis, receptus est in cælos, et sedet ad dexteram Dei; confirmans quod a propheta dictum est: Dixit Dominus Domino [p.40] meo: Sede a dextris meis, quoadusque ponam inimicos tuos suppeda-neum pedum tuorum. Sic quidem unus et idem Deus et Pater est, qui a prophetis quidem annuntiatus, ab Evangelio vero traditus, quem Christiani colimus et diligimus ex toto corde, factorem cæli et terræ, et omnium quæ in eis sunt.

7. Hanc fidem annuntians Johannes Domini discipulus, volens per Evangelii annuntiationem auferre eum, qui a Cerintho inseminatus erat hominibus errorem, et multo prius ab his qui dicuntur Nicolaitse, qui sunt & vulsio ejus quæ falso cognominatur scientiæ, ut confunderet eos, et suaderet quoniam unus Deus qui omnia fecit per Verbum suum; et non, quemadmodum illi dicunt, alterum quidem fabricatorem, alium autem Patrem Domini: et alium quidem fabricatoris filium, alterum vero de superioribus Christum, quem et impassibilem perseverasse, descendentem in Jesum filium fabricatoris, et iterum revolasse in suum Pleroma: et "initium quidem esse monogenem; Logon autem verum filium unigeniti: et eam conditionem quæ est secundum nos, non a primo Deo factam, sed a virtute aliqua valde deorsum subjecta, et abscissa ab eorum communicatione quæ sunt invisibilia et innomi-nabilia. Omnia igitur talia circumscribere volens discipulus [p.41] Domini, et ¹ regulam veritatis constituere in Ecclesia, quia est unus Deus omnipotens, qui per Verbum suum omnia fecit, et visibilia et invisibilia; significans quoque, quoniam per Verbum, per quod Deus perfecit conditionem, in hoc et salutem his qui in conditione sunt præstitit hominibus; sic inchoavit in ea quæ est secundum Evangelium doctrina: In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum: hoc erat in prin-cipio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. Quod factum est, in ipso vita erat, et vita erat lux hominum, et lux in tenebris lucet, et tenebræ eam non comprehendo-runt. Omnia, inquit, per ipsum facta sunt; in omnibus ergo est et hæc quæ secundum nos est conditio: non enim concedetur eis, omnia dici ea quæ sunt infra Pleroma ipsorum. Si enim et hæc Pleroma ipsorum continet, non extra est tanta ista conditio, quemadmodum ostendimus in eo libro qui ante hunc est; si autem extra Pleroma sunt hæc, quod quidem impossibile visum est, jam non est omnia Pleroma ipsorum: non est ergo extra hæc tanta conditio. Abstulit autem a nobis dissensiones omnes ipse Jo-hannes, dicens: In hoc mundo erat, et mundus per ipsum factus est, et mundus eum non cognovit. In sua propria venit, et sui eum non receperunt. Secundum autem 'Marcionem et eos qui similes sunt ei, neque mundus per eum factus est; neque in sua venit, sed in aliena. Secundum autem quosdam Gnosticorum, sab angelis [p.42] factus est iste mundus, et non per Verbum Dei. Secundum autem eos qui sunt a Valentino, iterum non per eum factus est, sed per Demiurgum. Hic enim operabatur similitudines tales fieri, ad imitationem eorum quæ sunt sursum, quemadmodum dicunt: Demiurgus autem perficiebat fabricationem conditionis. Emissum enim dicunt eum a matre Dominum et Demiurgum ejus disposi-tionis quæ est secundum conditionem, per quem hunc mundum factum volunt: cum Evangelium manifeste dicat, quoniam per Verbum, quod in principio erat apud Deum, omnia sunt facta: quod Verbum, inquit, caro factum est, et habitavit in nobis.

8. Secundum autem illos, neque Verbum caro factum est, neque Christus, neque qui ex omnibus factus est Salvator. Et-enim Verbum et Christum nec advenisse in hunc mundum volunt: Salvatorem vero non incarnatum neque passum; descendisse autem quasi columbam in eum Jesum qui factus est ex disposi-tione, et cum annuntiasset incognitum Patrem, iterum ascendisse in Pleroma. Incarnatum autem et passum quidam quidem eum qui ex dispositione sit dicunt Jesum, quem per Mariam dicunt pertransisse, quasi aquam per tubum: alii vero Demiurgi filium, in quem descendisse eum Jesum qui ex dispositione sit: alii rur-sum Jesum quidem ex Joseph et Maria natum dicunt, et in hunc descendisse Christum qui de superioribus sit, sine carne et impassibilem exsistentem. Secundum autem nullam sententiam hæreticorum, Verbum Dei caro factum est. Si enim quis regulas ipsorum omnium perscrutetur, inveniet quoniam sine carne et impassibilis ab omnibus illis inducitur Dei Verbum, et qui est in superioribus Christus. Alii enim putant manifestatum eum, quemadmodum hominem transfiguratum; neque autem natum, neque incarnatum dicunt illum: alii vero neque figuram eum assumsisse hominis; sed quemadmodum columbam descendisse [p.43] in eum Jesum, qui natus est ex Maria. Omnes igitur illos falsos testes ostendens discipulus Domini, ait: Et Verbum caro factum est, et habitavit in nobis. Et ut non inquiramus, cujus Dei Ver-bum caro factum est, ipse insuper docet, dicens: Fuit homo missus a Deo, erat ei nomen Johannes: hic venit in testimonium, ut testaretur de lumine. Non erat ipse lumen, sed ut testaretur de lumine. Præcursor igitur Johannes, qui testatur de lumine, a quo Deo missus est? Utique ab eo cujus 2 Gabriel est angelus, qui etiam evangelisavit generationem ejus: qui et per prophetas promisit angelum suum missurum ante faciem Filii sui, et præ-paraturum viam ejus, hoc est, testificaturum de lumine, in spiritu et virtute Helico. Helias autem rursus cujus Dei servus et pro-pheta fuit? Ejus qui fecit cælum et terram, quemadmodum et ipse confitetur. A conditore igitur et fabricatore hujus mundi missus Johannes, quemadmodum poterat testificari de eo lumine, quod ex his quæ sunt innominabilia et invisibilia descenderit ? Omnes enim hæretici decreverunt, Demiurgum ignorare eam quæ sit super eum virtutem, cujus testis et ostensor invenitur Johan-nes. Propter hoc Dominus plus quam prophetam dixit eum habuisse. Reliqui enim omnes prophetæ annuntiaverunt ad-ventum paterni luminis; concupierunt autem digni esse videre eum quem prædicabant: Johannes autem et prænuntiavit similiter sicut alii, et advenientem vidit et demonstravit, et credere in eum suasit multis, ita ut ipse et prophetæ et apostoli locum habuerit. * Hoc est enim plus quam propheta: quoniam primo apostoli, secundo prophets; omnia autem ex uno et eodem ipso Deo.

9. Bonum enim et illud quod per conditionem a Deo in vinea factum est, et primo bibitum est vinum. Nemo enim illud vituperavit ex his qui biberunt; sed et Dominus accepit de eo: melius autem quod per Verbum compendialiter ac simpliciter ex [p.44] aqua ad usum eorum qui ad nuptias convocati erant, factum est vinum. Quamvis enim possit Dominus ex nullo subjacente eorum quæ sunt conditionis, præbere epulantibus vinum, et esca complere esurientes, hoc quidem non fecit: accipiens autem eos qui a terra essent panes, et gratias agens, et iterum aquam faciens vinum, saturavit eos qui recumbebant, et potavit eos qui invitati erant ad nuptias; ostendens quoniam Deus qui fecit terram, et jussit eam fructus ferre, et constituit aquas, et edidit fontes, hic et benedic-tionem escæ, et gratiam potus in novissimis temporibus per Filium suum donat humano generi, incomprehensibilis per comprehen-sibilem, et invisibilis per visibilem, cum extra eum non sit, sed in sinu Patris exsistat. Deum enim, inquit, nemo vidit unquam, nisi unigenitus Filius Dei, qui est in sinu Patris, ipse enarravit. Patrem enim invisibilem exsistentem, ille qui in sinu ejus est Filius omnibus enarrat. Propter hoc cognoscunt eum hi quibus revela-verit Filius, et iterum Pater per Filium, Filii sui dat agnitionem his qui diligunt eum. A quo et Nathanaël discens cognovit, cui *et testimonium reddidit Dominus, quoniam verus Israelita est, in quo dolus non est. Cognovit Israelites suum Regem, in quo et ait ei: Rabbi, tu es Filius Dei, tu es Rex Israel. A quo et Petrus edoctus, cognovit Christum Filium Dei vivi, dicentis: Ecce Filius [p.45] meus dilectissimus, in quo bene sensi: ponam Spiritum meum super eum, et judicium gentibus annuntiabit. Non contendet, neque cla-mabit, neque quisquam audiet vocem ejus in plateis: calamum quassatum non confringet, et linum fumigans non extinguet, usque-quo emittat in contentionem judicium, et in nomine ejus gentes sperabunt.

10. Et hæc quidem sunt principia Evangelii, unuin Deum fabricatorem hujus universitatis, eum qui et per prophetas sit annuntiatus, et qui per Moysem legis dispositionem fecerit, Patrem Domini nostri Jesu Christi annuntiantia, et præter hunc alterum Deum nescientia, neque alterum Patrem. Tanta est autem circa Evangelia hæc firmitas, ut et ipsi hæretici testimonium reddant eis, et ex ipsis segrediens unusquisque eorum conetur suam confirmare doctrinam. Ebionei etenim eo Evangelio quod est secundum 4 Matthæum solo utentes, ex illo ipso convincuntur, non recte præsumentes de Domino. Marcion autem id quod est secundum Lucam circumcidens, ex his quæ adhuc servantur penes [p.46] eum, blasphemus in solum exsistentem Deum ostenditur. Qui autem Jesum separant a Christo, et impassibilem perseverasse Christum, passum vero Jesum dicunt, id quod secundum Marcum est præferentes Evangelium, cum amore veritatis legentes illud, corrigi possunt. Hi autem qui a Valentino sunt, eo quod est secundum Johannem plenissime utentes ad ostensionem conjuga-tionum suarum, ex ipso detegentur nihil recte dicentes, quemad-modum ostendimus in primo libro. Cum ergo hi qui contradicunt, nobis testimonium perhibeant, et utantur his, firma et vera est nostra de illis ostensio.

11. Neque autem plura numero quam hæc sunt, neque rursus pauciora capit esse Evangelia. Quoniam enim quatuor regiones [p.47] mundi sunt in quo sumus, et quatuor principales spiritus, et deseminata est Ecclesia super omnem terram, columna autem et firmamentum Ecclesiæ est Evangelium, et spiritus vitæ; consequens est, quatuor habere eam columnas, undique flantes incorruptibili-tatem, et vivificantes homines. Ex quibus manifestum est, quo-niam qui est omnium artifex Verbum, qui sedet super Cherubim, et continet omnia, declaratus hominibus, dedit nobis quadriforme Evangelium, quod uno spiritu continetur. Quemadmodum et David postulans ejus adventum, ait: Qui sedes super Cherubim, appare. Et enim Cherubim quadriformia; et formæ ipsorum imagines sunt dispositionis Filii Dei. Primum enim animal, inquit, simile leoni, efficabile ejus et principale et regale signi-ficans: Secundum vero simile vitulo, sacrificalem et sacerdotalem [p.48] ordinationem significans: Tertium vero animal habens faciem quasi humanam, qui est secundum hominem adventum ejus manifeste describens: Quartum vero simile aquiloæ volantis, Spiritus in Ecclesiam advolantis gratiam manifestans. Et Evangelia igitur his consonantia, in quibus insidet Christus Jesus. Aliud enim illam quæ est a Patre principalem, et efficabilem, et gloriosam generationem ejus enarrat, dicens sic: In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Et, Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. Propter hoc et omni fiducia plenum est Evangelium istud; talis est enim persona ejus. Id vero quod est secundum Lucam, quoniam quidem sacerdotalis characteris est, sa Zacharia sacerdote sacrificante Deo inchoavit. Jam enim saginatus parabatur vitulus, qui pro in-ventione minoris filii inciperet mactari. Matthæus vero eam quæ est secundum hominem, generationem ejus enarrat: Liber, dicens, [p.49] generationis Jesu Christi, filii David, filii Abraham. Et iterum : Christi autem generatio sic erat. Humanæ formsæ igitur hoc Evange-lium: propter hoc 'et per totum Evangelium humiliter sentiens, et mitis homo servatus est. Marcus vero a prophetico spiritu, ex alto adveniente hominibus, initium fecit: Initium, dicens, Evangelii, quemadmodum scriptum est in Esaia propheta; volatilem 'et 'pen-natam imaginem Evangelii monstrans: propter hoc et compen-diosam et præcurrentem annuntiationem fecit: propheticus enim character est hic. Et ipsum autem Verbum Dei, illis quidem qui ante Moysem fuerunt patriarchis, secundum divinitatem et gloriam colloquebatur: his vero qui in Lege, sacerdotalem et ministerialem actum præbebat: post deinde nobis homo factus, munus cœlestis [p.50] Spiritus in omnem misit terram, protegens nos alis suis. Qualis igitur dispositio Filii Dei, talis et animalium forma: et qualis animalium forma, talis et character Evangelii. Quadriformia autem animalia, et quadriforme Evangelium, et quadriformis dispositio Domini. Et propter hoc quatuor data sunt testamenta humano generi; unum quidem ante cataclysmum sub Adam; secundum vero, post cataclysmum sub Noe; tertium vero, legislatio sub Moyse; quartum vero, quod renovat hominem, et recapitulat in se omnia, quod est per Evangelium, elevans et pennigerans homines in cœleste regnum.

12. His igitur sic se habentibus, vani omnes, et indocti, et insuper audaces, qui frustrantur speciem Evangelii, et vel plures [p.51] quam dictæ sunt, vel rursus pauciores inferunt personas Evangelii: quidam ut plus videantur quam est veritatis adinvenisse: quidam vero, ut reprobent dispositiones Dei. Etenim Marcion totum rejiciens Evangelium, imo vero seipsum abscindens ab Evangelio, 'partem gloriatur se habere Evangelii. Alii vero ut donum Spiritus frustrentur, quod in novissimis temporibus secundum placitum Patris effusum est in humanum genus, illam speciem non admittunt, quæ est secundum Johannis Evangelium, in qua Para-cletum se missurum Dominus promisit; sed simul et Evangelium, et propheticum repellunt Spiritum. Infelices vere, qui pseudo-prophetæ quidem esse volunt, 'prophetiæ vero gratiam repellunt ab Ecclesia: similia patientes his, qui propter eos qui in hypo-crisi veniunt, etiam a fratrum communicatione se abstinent. Datur autem intelligi, quod hujusmodi neque Apostolum Paulum re-cipiant. In ea enim Epistola quæ est ad Corinthios, de pro-pheticis charismatibus diligenter locutus est, et scit viros et mulieres in Ecclesia prophetantes. Per hæc igitur omnia peccantes [p.52] in Spiritum Dei, in irremissibile incidunt peccatum. Hi vero qui sunt a Valentino, iterum exsistentes extra omnem timorem, suas conscriptiones proferentes, plura habere gloriantur, quam sint ipsa Evangelia. Siquidem in tantum processerunt audacise, uti quod ab his non olim conscriptum est, veritatis Evangelium, titulent, in nihilo conveniens Apostolorum Evangeliis, ut nec Evangelium quidem sit apud eos sine blasphemia. Si enim quod ab eis pro-fertur, veritatis est Evangelium, dissimile est autem hoc illis, quæ ab Apostolis nobis tradita sunt; qui volunt, possunt discere, quemadmodum ex ipsis Scripturis ostenditur, jam non esse id quod ab Apostolis traditum est veritatis Evangelium. Quoniam autem sola illa vera et firma, et non capit neque plura præterquam prædicta sunt, neque pauciora esse Evangelia, per tot et tanta ostendimus. Etenim cum omnia composita et apta Deus fecerit, oportebat et speciem Evangelii bene compositam, et bene compa-ginatam esse. Examinata igitur sententia eorum qui nobis tradi-derunt Evangelium, ex ipsis principiis ipsorum, veniamus et ad reliquos Apostolos, et perquiramus sententiam eorum de Deo: post deinde, ipsos Domini sermones audiamus.

12

Quæ sit reliquorum Apostolorum doctrina.

1. PETRUS igitur Apostolus post resurrectionem Domini, et assumtionem in cælos, volens adimplere duodecim Apostolorum numerum, et 'allegere pro Juda alterum, qui electus esset a Deo, - his qui aderant, dixit: Viri fratres, oportebat impleri Scripturam hanc, quam prædixit Spiritus sanctus ore David de Juda, qui factus est dux his qui apprehenderunt Jesum, quoniam annumeratus fuit inter nos: Fiat habitatio ejus deserta, et non sit qui inhabitet in ea; et, Episcopatum ejus accipiat alter: adimpletionem Apostolorum ex his quæ a David dicta sunt, faciens. Rursus cum Spiritus sanctus descendisset in discipulos, uti omnes prophetarent, [p.53] et loquerentur linguis, et quidam irriderent eos, quasi a musto ebrios; dixit Petrus, non ebrios quidem illos esse, cum sit hora tertia diei; esse autem hoc, quod dictum est per prophetam : Erit in novissimis diebus, dicit Dominus, effundam de Spiritu meo in omnem carnem, et prophetabunt. Deus igitur, qui per prophetam promisit missurum se Spiritum suum in humanum genus, ipse et misit '[ei] et ipse Deus a Petro annuntiatur, suam promissionem adimplesse.

2. Viri, enim inquit Petrus, Israelitæ, audite sermones meos: Jesum Nazarenum, virum approbatum a Deo in vobis virtutibus et prodigiis et signis, quæ fecit per ipsum Deus in medio vestrum, quemadmodum ipsi scitis: hunc definito consilio et præscientia Dei * traditum per manus iniquorum affigentes interfecistis: quem Deus excitavit, solutis doloribus inferorum, quoniam non erat possibile teneri eum ab eis. David enim dicit in ipsum : Providebam Domi-num in conspectu meo semper, quoniam a dextris mois est, ne movear. Propter hoc lætatum est cor meum, et exultavit lingua mea, insuper et caro mea requiescet in spe. Quoniam non derelinques animam meam in inferno, neque dabis sanctum tuum videre corrup-tionem. Dehinc rursum fiducialiter illis dicit de patriarcha David, quoniam mortuus est et sepultus, et sepulchrum ejus sit apud eos usque in hunc diem. Propheta autem, inquit, cum esset, et sciret quoniam jurejurando ei juravit Deus, de fructu ventris ejus se-dere in throno ejus, providens locutus est de resurrectione Christi, [p.54] quoniam neque derelictus est apud inferos, neque caro ejus vidit corruptionem. Hunc Jesum, inquit, excitavit Deus, cujus nos omnes sumus testes: qui dextera Dei exaltatus, repromissionem sancti Spi-ritus accipiens a Patre, effudit donationem hanc quam vos nunc videtis et auditis. Non enim David ascendit in cælos; dicit autem ipse: Dixit Dominus Domino meo, Sede ad dexteram meam, quoadusque ponam inimicos tuos suppedaneum pedum tuorum. Cer-tissime ergo sciat omnis domus Israel, quoniam et Dominum eum, et Christum, Deus fecit hunc Jesum, quem vos crucifixistis. Cum dix-issent igitur turbæ; Quid ergo faciemus? Petrus ad eos ait: Pænitentiam agite, et baptisetur unusquisque vestrum in nomine Jesu in remissionem peccatorum, et accipietis donum Spiritus sancti. Sic non alium Deum, nec aliam plenitudinem annuntiabant Apo-stoli; nec alterum quidem passum et resurgentem Christum, alte-rum vero qui sursum volaverit, et impassibilis perseveraverit; sed unum et eundem Deum Patrem, et Christum Jesum, qui a mor- [p.55] tuis resurrexit; et eam quæ in eum est, fidem annuntiabant his, qui non credebant in filium Dei, et ex prophetis cohortabantur eos, quoniam eum, quem promisit se Deus missurum Christum, misit Jesum, quem ipsi crucifixerunt, quem Deus excitavit.

3. Rursus cum Petrus simul cum Johanne vidisset eum qui a nativitate claudus erat, ante portam templi, quæ dicitur spe-ciosa, sedentem et petentem eleemosynam, dixit ei: Argentum et aurum non est mihi; quod autem habeo, hoc tibi do: In nomine Jesu Christi Nazareni surge et ambula. Et statim ejus confirmati sunt gressus et plantæ, et ambulabat, et introivit cum ipsis in templum, ambulans, et saliens, et glorificans Deum. Multitudine autem uni-versa collecta ad eos propter inopinatum factum, Petrus dixit eis: Viri Israelitæ, quid miramini in hoc, et nos quid intuemini, quasi nos-tra virtute fecerimus hunc ambulare? Deus Abraham, Deus Isaac, et Deus Jacob, Deus patrum nostrorum, glorificavit Filium suum, quem vos quidem tradidistis'in judicium, et negastis ante faciem Pilati, cum remittere eum vellet. Vos autem sanctum et justum *aggravastis, et petistis virum homicidam donari vobis: ducem autem vitos occidistis, quem Deus excitavit a mortuis, cujus nos testes sumus. Et in fide nominis ejus hunc quem videtis et scitis, confirmavit nomen ejus, et fides quæ est per ipsum, dedit ei incolu-mitatem coram vobis omnibus. Et nunc, fratres, scio quoniam secundum ignorantiam fecistis nequam. Deus autem quæ prædixit [p.56] ore omnium prophetarum 'pati Christum suum adimplevit. Pœni-tentiam igitur agite, et convertimini, uti deleantur peccata vestra, et veniant vobis tempora refrigerii a facie Domini, et mittat 'præ-paratum vobis Jesum Christum, quem oportet quidem cælum susci-pere usque ad tempora dispositionis omnium quæ locutus est Deus per sanctos prophetas suos. Moyses quidem dicit ad patres nostros : Quoniam Prophetam excitabit vobis Dominus Deus vester ex fratri-bus vestris, quemadmodum me, ipsum audietis in omnibus quæcunque locutus fuerit ad vos. Erit autem omnis anima quæcunque non audierit Prophetam illum, peribit de populo. Et omnes a Samuel et deinceps, quotquot locuti sunt, et annuntiaverunt dies istos. Vos estis filii prophetarum, et testamenti quod Deus disposuit ad patres - nostros, dicens ad Abraham: Et in semine tuo benedicentur omnes tribus terræ. Vobis primum Deus excitans 'Filium suum misit benedicentem vos, ut convertat se unusquisque a nequitiis suis. Manifestam ergo præconationem Petrus cum Johanne præconavit eis, repromissionem quam fecit Deus patribus, per Jesum ad-impletam evangelisans: non quidem alterum Deum annuntians, sed Filium Dei, qui et homo factus est, et passus, in agnitionem [p.57] adducens Israel, et in Jesu resurrectionem quæ est a mortuis, annuntians, et significans quoniam omnia quæ prophetæ annun-tiaverunt de passione Christi, hæc adimplevit Deus.

4. Propter quod rursus convocatis principibus sacerdotum, fiducialiter Petrus dixit ad eos: Principes populi et seniores Is-raelitæ, si nos hodie redarguimur a vobis in benefacto hominis infirmi, in quo hic salvatus est; cognitum sit omnibus vobis et omni populo Israel, quoniam in nomine Jesu Christi Nazareni, quem vos crucifixistis, quem Deus excitavit a mortuis, in hoc hic adstat in conspectu vestro sanus. Hic est lapis spretus a vobis ædificantibus, qui factus est in caput anguli. Et non est aliud nomen sub cælo, quod datum sit hominibus, in quo oporteat salvari nos. Sic Apostoli non Deum mutabant, sed Christum annuntia-bant populo esse Jesum qui crucifixus est, quem Deus [excitavit,] qui prophetas misit, idem Deus, excitavit, et salutem in eo dedit hominibus. 5. Confusi igitur et per curationem, (annorum enim, inquit Scriptura, plusquam XL erat homo in quo factum est signum cura-tionis) et per doctrinam Apostolorum, et prophetarum expositio-nem, cum remisissent summi sacerdotes Petrum et Johannem, et reversi essent ad reliquos coapostolos et discipulos Domini, id est in Ecclesiam, et enarrassent quæ fuerant facta, et quemadmodum fiducialiter egissent in nomine Jesu. Audientes, inquit, tota Ec-clesia, unanimes extulerunt vocem ad Deum, et dixerunt: Domine, [p.58] tu es Deus qui fecisti cælum, et terram, et mare, et omnia quæ in ois sunt, qui per Spiritum sanctum ore David patris nostri, pueri tui, dixisti: Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Adstiterunt reges terræ, et principes congregati sunt in unum adversus Dominum, et adversus Christum ejus. Convenerunt enim vere in hac civitate adversus sanctum Filium tuum Jesum quem unxisti, Herodes et Pontius Pilatus, cum gentibus et populis Israel, facere quæcunque manus tua et voluntas tua prædestinaverat fieri.

6. Hæ voces Ecclesiæ, ex qua habuit omnis ecclesia initium : hæ voces civitatis magnæ, novi testamenti civium: hæ voces Apostolorum, hæ voces discipulorum Domini, eorum qui post assumtionem Domini per Spiritum et perfecti exstiterunt, et invocaverunt Deum qui fecit cælum et terram et mare, qui per prophetas annuntiatus est, et ejus Filius Jesus [Filium Jesum], quem unxit Deus, et alterum autem nescientes. Non enim erat ibi tunc Valentinus, nec Marcion, nec reliqui sui vel eorum qui assentiunt eis eversores. Propter quod et exaudivit eos factor omnium Deus. Commotus est enim, inquit, locus, in quo erant [p.59] collecti, et repleti sunt omnes Spiritu sancto, et loquebantur verbum Dei cum fiducia, omni volenti credere. Virtute enim magna, inquit, reddebant testimonium Apostoli resurrectionis Domini Jesu, dicentes ad eos: Deus patrum nostrorum excitavit Jesum, quemт vos apprehendistis, et interfecistis suspendentes in ligno. Hunc Deus principem et Salvatorem exaltavit gloria sua, dare pæniten-tiam Israel, et remissionem peccatorum: et nos in eo testes & sumus sermonum horum, et Spiritus sanctus, quem dedit Deus credentibus ei. Omni quoque die, inquit, in templo, et in domo non cessabant docentes et evangelisantes Christum Jesum Filium Dei. Hæc enim erat salutis agnitio, quæ perfectos ad Deum efficit eos, qui cog-noscunt Filii ejus adventum.

7. Quoniam autem impudenter quidam eorum dicunt, apud Judæos præconantes Apostoli non poterant alterum eis Deum annuntiare præter eum, qui creditus fuerat ab ipsis; dicimus ad eos, quoniam si secundum olim insitam opinionem hominibus loquebantur Apostoli, nemo ab his cognovit veritatem, multo autem prius a Domino; etenim ipsum sic locutum dicunt. Nec hi ergo ipsi veritatem sciunt, sed sententia eorum de Deo cum esset talis, exceperant doctrinam, quemadmodum audire poterant. Secundum hunc igitur sermonem apud neminem erit regula veri-tatis, sed omnes discipuli omnibus imputabunt, quoniam quemad-modum unusquisque sentiebat, et quemadmodum capiebat, sic et sermo ad eum factus est. Superfluus autem et inutilis adventus Domini parebit, si quidem venit permissurus et servaturus unius-cujusque olim insitam de Deo opinionem. Adhuc etiam et multo durius erat, quem hominem viderant Judæi, et cruci affixerant, annuntiari hunc esse Christum Filium Dei, æternum ipsorum Regem. Non igitur jam secundum pristinam eorum opinionem loquebantur ad eos. Qui enim in faciem interfectores eos esse Domini dicebant, multo magis fiducialiter eum Patrem, qui super Demiurgum est, et ipsi annuntiarent, et non id quod putabat unusquisque; et multo minus erat peccatum, siquidem superiorem Salvatorem, ad quem ascendere eos oporteret, quoniam esset [p.60] impassibilis, non affixissent cruci. Quemadmodum enim gentibus non secundum sententiam illorum loquebantur, sed cum fiducia dicebant, quoniam dii ipsorum non essent dii, sed idola dæmonio-rum; simili modo et Judæis annuntiassent, si alterum majorem et perfectiorem scissent Patrem, non adnutrientes, neque augen-tes eorum non veram de Deo opinionem. Et Ethnicorum autem solventes errorem, et auferentes eos a suis diis, non utique alterum eis inferebant errorem; sed auferentes eos qui non erant dii, eum qui solus erat Deus et verus Pater, ostenderunt.

8. Ex verbis Petri igitur, quæ fecit in Cæsarea ad Cornelium centurionem, et eos qui cum eo erant gentiles, quibus primo enarratus est sermo Dei, cognoscendum est nobis, quæ annuntia-bant Apostoli, et qualis fuit prædicatio ipsorum, et quam habuerunt de Deo sententiam. Erat enim, inquit, Cornelius hic religiosus, et timens Deum cum tota domo sua, et faciens eleemosynas multas in populo, et orans Deum semper. Vidit ergo circa horam nonam diei, angelum Dei introeuntem ad se, et dicentem: Eleemosyncæ tuce ascenderunt in recommemorationem in conspectu Dei. Propter quod mitte ad Simonem, qui vocatur Petrus. Petrus autem cum vidisset revelationem, in qua respondit ad eum cœlestis vox: Quce Deus emundavit, tu ne commune dixeris; hoc ideo, quoniam qui per legem inter munda et immunda distinxit Deus, hic emundavit gentes per sanguinem Filii sui, quem et Cornelius colebat. Ad quem Petrus veniens dixit: In veritate comperi, quoniam non est personarum acceptor Deus, sed in omni gente, qui timet eum et operatur justitiam, acceptabilis ei est. Manifeste significans, [p.61] quoniam quem antea Deum timebat Cornelius, quem per legem et prophetas audierat, propter quem et eleemosynas faciebat, hic in veritate est Deus. Deerat autem ei ¹[Filii] agnitio. Propter quod adjecit: Vos scitis quod factum est verbum per omnem Judæam. Incipiens enim a Galilæa post baptismum quod prædicavit Johannes, Jesum a Nazareth, quemadmodum unxit eum Deus Spiritu sancto et virtute: ipse circuivit benefaciens et curans omnes qui oppressi erant a diabolo, quoniam Deus erat cum eo. Et nos testes sumus omnium eorum quæ fecit et in regione Judæorum, et in Hierusalem: quem interfecerunt suspendentes in ligno. Hunc Deus excitavit tertia die, et dedit eum manifestum fieri, non omni populo, sed testibus nobis prædestinatis a Deo, qui cum eo et manducavimus, et bibimus post resurrectionem a mortuis. Et præcepit nobis annun-tiare populo et testificari, quoniam ipse est prædestinatus a Deo Judex vivorum et mortuorum. Huic omnes prophetæ testimonium reddunt, remissionem peccatorum accipere per nomen ejus omnem credentem in eum.

9. Filium ergo Dei quem ignorabant homines, annuntiabant Apostoli, et adventum ejus, his qui ante instructi erant de Deo; sed non alterum Deum inferebant. Si enim tale aliquid sciret Petrus, libere gentibus prædicasset, alterum quidem Judæorum, alterum autem Christianorum esse Deum; qui quidem propter visionem angeli conterriti omnes, quodcunque eis dixisset, credi-dissent. Ex verbis autem Petri manifestum est, quoniam præ-cognitum quidem eis Deum custodivit, Filium autem Dei Jesum Christum esse testificatus est ipsis, judicem vivorum et mortuo-rum, in quem et baptizari eos jussit in remissionem peccatorum': et non tantum hoc, sed et Jesum ipsum esse Filium Dei testifica-tus est, qui et unctus Spiritu sancto, Jesus Christus dicitur. Et est hic idem ex Maria natus, quemadmodum Petri continet testi-ficatio. An numquid perfectam tunc cognitionem nondum habe-bat Petrus, quam postea adinvenerunt hi? Imperfectus igitur secundum hos Petrus, imperfecti autem et reliqui Apostoli: et [p.62] oportebit eos reviviscentes, horum fieri discipulos, ut et ipsi per-fecti fiant. Sed et hoc quidem ridiculum est. Arguuntur vero isti non quidem Apostolorum, sed suæ male sententiæ esse discipuli. Propter hoc autem et variæ sententiæ sunt uniuscu-jusque eorum, recipientis errorem quemadmodum capiebat. Ec-clesia vero per universum mundum ab Apostolis firmum habens initium, in una et eadem de Deo et de Filio ejus perseverat sen-tentia.

10. Philippus autem rursus spadoni reginæ Æthiopum re-vertenti a Hierosolymis, et legenti Esaiam prophetam, solus soli, quem annuntiavit? Nonne eum de quo dixit propheta: Tanquam ovis ad occisionem ductus est, quemadmodum agnus ante tonden-tem se sine voce, sic non aperuit os? Nativitatem autem ejus quis enarrabit? quoniam tolletur a terra vita ejus. Hunc esse Jesum, et impletam esse in eo Scripturam; quemadmodum ipse eunuchus credens, et statim postulans baptisari dicebat: Credo Filium Dei esse Jesum. Qui et missus est in regiones Æthiopiæ, prædicaturus hoc quod ipse crediderat, Deum quidem unum per prophetas præ-dicatum; hujus vero Filium [adj. jam] fecisse secundum hominem adventum, et ut ovem ad victimam ductum, et reliqua, quæcunque prophetæ dicunt de eo.

11. Paulus quoque et ipse, posteaquam de cœlo locutus est [p.63] ad eum Dominus, et ostendit quoniam suum Dominum perseque-retur, persequens discipulos ejus, et misit Ananiam ad eum, ut iterum videret et baptisaretur: In synagogis, ait, in Damasco præ-dicabat cum omni fiducia Jesum, quoniam hic est Christus Filius Dei. Hoc est mysterium quod dicit per revelationem manifesta-tum sibi, quoniam qui passus est sub Pontio Pilato, hic Dominus est omnium, et Rex, et Deus, et Judex; ab eo qui est omnium Deus, accipiens potestatem, quoniam subjectus factus est usque ad mortem, mortem autem crucis. Et quoniam hoc verum est, Athe-niensibus evangelisans in Areopago, ubi Judæis non assistentibus, licebat ei cum fiducia verum prædicare Deum, dixit eis: Deus qui fecit mundum et omnia quæ in eo sunt, hic cæli et terræ Dominus exsistens, non in manufactis templis inhabitat, nec a manibus humanis 'tractatur, tanquam alicujus indigens, cum ipse omnibus dederit vitam et spiritum, et omnia [fecerit, qui fecit ex uno sanguine omne * genus hominum inhabitare super faciem totius terræ, præfiniens [p.64] tempora secundum determinationem inhabitationis eorum, quærere 2illud quod est divinum, si quo modo tractare possint illud aut in-venire, quamvis etiam non longe sit ab unoquoque nostrum: in ipso enim vivimus, et movemur, et sumus: et quemadmodum quidam secundum vos dixerunt: Hujus enim et genus sumus. Genus igitur cum simus Dei, non oportet nos putare, id quod est divinum simile esse auro vel argento, vel lapidi per artem vel concupiscentiam hominis deformato. Tempora ergo ignoranticæ despiciens Deus, nunc præcipit hominibus omnibus ubique pæniteri in ipsum, quoniam constituit diem judicari orbem terræ in justitia, in viro Jesu, in quo statuit fidem, excitans eum a mortuis. Hoc autem in loco non solum factorem mundi. Deum eis annuntiat, non assistentibus Judæis; sed et quoniam unum genus humanum fecit inhabitare super omnem terram; quemadmodum et Moyses ait: Quando divisit Altissimus gentes, quemadmodum dispersit filios Adam, statuit terminos gentium secundum numerum angelorum [p.65] Dei: populum autem qui credit 'Deo, jam non esse sub ange-lorum potestate, sed sub Domini. Facta est enim portio Domini populus ejus Jacob, funiculum hæreditatis ejus Israel.

12. Et iterum Lystris Lyciæ cum esset Paulus cum Barnaba, et a nativitate claudum in nomine Domini nostri Jesu Christi ambulare fecisset, et cum turba honorare eos vellet quemadmodum deos, propter admirabile factum, ait eis: Nos similes vobis sumus homines, evangelisantes vobis Deum, uti ab eis vanis simulachris convertamini ad Deum vivum, qui fecit cælum, et terram, et mare, et omnia quæ in eis sunt: qui in præteritis temporibus permisit omnes gentes abire vias suas, quamquam non sine testimonio semetip-sum reliquit, benefaciens, de cælo dans vobis pluvias et tempora fructifera, adimplens cibo et hilaritate corda vestra. Quoniam autem his annuntiationibus ejus omnes epistolæ consonant, ex ipsis epistolis ostendimus [ostendemus] apto in loco, exponentes apostolum. Nobis autem collaborantibus his ostensionibus quæ ex Scripturis sunt, et quæ multifarie dicta sunt, breviter et compen-diose annuntiantibus, et tu cum magnanimitate intende eis, et non longiloquium 'putare: hoc intelligens quoniam ostensiones quæ sunt in Scripturis, non possunt ostendi, nisi ex ipsis Scripturis.

13. Stephanus autem iterum qui electus est ab Apostolis primus diaconus, qui et primus ex omnibus hominibus sectatus est vestigia martyrii Domini, propter Christi confessionem primus interfectus, fiducialiter loquens in populo, et docens eos, dicens: Deus gloricæ visus est patri nostro Abrahæ, et dixit ad eum: Exi de terra tua et de cognatione tua, et veni in terram quam demonstrabo tibi: et transtulit illum in terram hanc, quam nunc et vos inhabitatis, et non dedit ei hæreditatem in ea, nec gressum [p.66] pedis, sed promisit dare 'ei in possessionem eam, et semini ejus post oum. Locutus est autem sic Deus ad eum, quoniam erit semen ejus peregrinans in terra aliena, et in servitutem redigentur, et vexabun-tur annis quadringentis, et gentem cui seroient, judicabo ego, dicit Dominus. Et postea exient et servient mihi in isto loco. Et dedit ei testamentum circumcisionis, et sic generavit Isaac. Et reliqua autem verborum ejus eundem Deum annuntiant, qui fuit cum Joseph, et cum patriarchis, qui et collocutus est Moysi.

14. Et omnem Apostolorum doctrinam unum et eundem Deum annuntiasse, qui transtulit Abraham, qui promissionem hæreditatis ei fecit, qui testamentum circumcisionis apto tempore dedit, qui ex Ægypto vocavit semen ejus, servatum manifeste per circumcisionem, in signo enim dedit eam, ut non similes essent Ægyptiis, hunc factorem omnium, hunc Patrem Domini nostri Jesu Christi, hunc Deum claritatis, ex ipsis sermonibus et Actibus Apostolorum volentes discere possunt, et contemplari quoniam unus hic Deus, super quem alius non est. Si autem et erat super hunc alius Deus, ex abundanti per comparationem diceremus, hic illo melior est. Melior enim ex operibus apparet, quemadmodum et 'prædiximus: et cum illi nullum Patris sui opus habeant osten-dere, hic solus ostenditur Deus. Si quis autem ægrotans circa quæstiones, ea quæ ab Apostolis de Deo dicta sunt, allegorisanda existimat, prædictos sermones nostros discutiat, in quibus unum Deum conditorem et factorem omnium ostendimus, et ea quæ ab illis dicuntur destruximus et denudavimus, et inveniet consonan-tes eos Apostolorum doctrinæ, et sic habere quemadmodum doce-bant et persuadebantur, quoniam unus est fabricator omnium Deus: et cum repulerit a sententia sua tantum errorem, et eam quæ est adversus Deum blasphemiam, et a semetipso inveniet rationem, cognoscens et eam quæ est secundum Moysem legem, et gratiam Novi Testamenti, utraque apta temporibus, ad utilitatem humani generis ab uno et eodem præstita Deo.

15. Omnes enim qui sunt male sententiæ, moti ab ea legis-datione, quse secundum Moysem, dissimilem eam et contrariam Evangelii doctrinæ arbitrantes, jam non sunt conversi, uti differentiæ utriusque Testamenti inquirerent causas. Deserti [p.67] igitur cum sint a paterna dilectione, et inflati a Satana, conversi in Simonis Magi doctrinam, abstiterunt sententiis suis ab eo qui est Deus, et putaverunt quid 'semetipsos plus invenisse quam Apostoli, alterum Deum adinvenientes; et Apostolos quidem adhuc quæ sunt Judæorum sentientes, annuntiasse Evangelium, se autem sinceriores et prudentiores Apostolis esse. Unde et Marcion, et qui ab eo sunt, ad intercidendas conversi sunt Scripturas, quasdam quidem in totum non cognoscentes, *secundum Lucam autem Evangelium et Epistolas Pauli decur-tantes, hæc sola legitima esse dicunt, que ipsi minoraverunt. Nos autem etiam ex his quæ adhuc apud eos custodiuntur, arguemus eos, donante Deo, in altera conscriptione. Reliqui [p.68] vero omnes falso scientise nomine inflati, Scripturas quidem confi-tentur, interpretationes vero convertunt, quemadmodum osten-dimus in primo libro. Et quidem hi qui a Marcione sunt statim blasphemant fabricatorem, dicentes eum malorum fabricatorem, propositum initii sui tolerabiliorem habentes, duos naturaliter dicentes deos, distantes ab invicem, alterum quidem bonum, alterum autem malum: hi autem qui sunt a Valentino, nomini-bus honestius utentes, et Patrem, et Dominum, et Deum, hunc qui est fabricator, ostendentes, propositum sive sectam blasphe-miorem habent, neque ab aliquo ex his quæ sunt intra pleni-tudinem Æonibus dicentes eum emissum, sed ab ea labe quæ extra Pleroma expulsa est. Hæc autem omnia contulit eis scripturarum et dispositionis Dei ignorantia. Nos autem et causam differentiæ testamentorum, et rursum unitatem et con-sonantiam ipsorum, in his quæ deinceps futura sunt, referemus.

16. Quoniam autem et Apostoli et discentes ipsorum, sic docebant, quemadmodum Ecclesia prædicat, et sic docentes perfecti fuerunt, propter quod et evocabantur ad perfectum: Stephanus hæc docens, adhuc cum super terram esset, vidit gloriam Dei, et Jesum ad dexteram, et dixit: Ecce, video cælos apertos, et Filium hominis stantem a dexteris Dei. Et hæc dixit, et lapidatus est, et sic perfectam doctrinam adimplevit, per omnia martyrii magistrum imitans, et postulans pro eis qui se interficie-bant, et dicens: Domine, ne statuas illis hoc peccatum. Sic erant perfecti, qui unum et eundem Deum, ab initio usque ad finem variis dispositionibus assistentem humano generi, sciebant; quem-admodum ait Osee propheta, Ego visiones implevi, et in manibus prophetarum similatus sum. Qui ergo usque ad mortem tradide-runt animas propter Evangelium Christi, quomodo poterant secundum insitam opinionem hominibus loqui? Quod ipsum si [p.69] fecissent, non paterentur: sed quoniam contraria his qui non assentiebant veritati prædicabant, ideo et passi sunt. Manifestum est ergo, quoniam non derelinquebant veritatem, sed cum omni fiducia Judæis et Græcis prædicabant; Judæis quidem, Jesum eum qui ab ipsis crucifixus est esse Filium Dei, judicem vivorum et mortuorum, a Patre accepisse æternum regnum in Israel, quemadmodum ostendimus; Græcis vero unum Deum qui omnia fecit, et hujus Filium Jesum Christum annuntiantes.

17. Manifestius autem hoc ostenditur ex Apostolorum Epi- stola, quam neque Judæis, neque Græcis, sed ipsis qui ex gentibus in Christum credebant, confirmantes fidem ipsorum, miserunt. Cum enim descendissent quidam a Judæa in Antiochiam, in qua et primum omnium discipuli Domini pro fide, quam in Christo habebant, vocati sunt Christiani, et suaderent eis qui crediderant in Dominum circumcidi, et reliqua secundum legis observationem perficere; et ascendissent Paulus et Barnabas Hierosolymam ad alteros Apostolos propter hanc quæstionem, et universa Ecclesia convenisset in unum, Petrus dixit eis: Viri fratres, vos scitis quoniam a diebus antiquis in vobis Deus elegit, ut ex ore moo audirent gentes verbum Evangelii, et crederent: et cordis inspector Deus testimonium perhibuit eis, dans eis Spiritum sanctum, sicut et nobis, et nihil discrevit inter nos et ipsos, emundans per fidem corda illorum. Nunc igitur quid tentatis Deum, imponere jugum super cervicem discipulorum, quod neque patres nostri, neque nos valuimus portare? Sed per gratiam Domini nostri Jesu Christi credimus nos posse salvari, quomodo et illi. Post quem Jacobus dixit: Viri fratres, Simon retulit, quemadmodum & Deus excogitavit accipere ex gentibus populum nomini suo. Et sic conveniunt sermones prophe tarum, sicut scriptum est: Post hæc revertar, et reædificabo taber- naculum David quod cecidit, et disturbata ejus ædificabo, et erigam illud, uti requirant reliqui hominum Dominum, et omnes gentes, in quibus invocatum est nomen meum super eos, dicit Dominus, faciens [p.70] hæc. Cognitum a seculo est Deo opus ejus: propterea ego secun-dum me judico, non molestari eos qui ex gentibus convertuntur ad Deum, sed præcipiendum ois, uti abstineant a vanitatibus idolorum, et a fornicatione, et ta sanguine: et quæcunque nolunt sibi fieri, aliis ne faciant. Et cum hæc dicta essent, et omnes consensissent, scripserunt eis sic: Apostoli et Presbyteri fratres, his qui sunt in Antiochia et Syria et Cilicia fratribus ex gentibus, salutem. Quoniam audivimus, quia ex nobis quidam exeuntes turbaverunt cos sermonibus, destruentes animas vestras, quibus non præcepimus, dicentes, Oircumcidimini et servate Legem; placuit nobis conveni-entibus in unum, electos viros mittere ad vos cum dilectissimis nostris Barnaba ot Paulo, hominibus qui tradiderunt animam suam pro nomine Domini nostri Jesu Christi. Misimus igitur Judam et Silam, et ipsos per sermonem annuntiantes nostram sententiam. Placuit enim sancto Spiritui, et nobis, nullum amplius vobis pondus imponere, quam hæc quæ sunt necessaria, ut abstineatis ab idolo-thytis, et sanguine, et fornications: et quæcunque non vultis fieri vobis, aliis ne faciatis: a quibus custodientes vos ipsos, bene agetis, *ambulantes in Spiritu sancto. Manifestum est igitur ex his omni-bus, quoniam non alterum Patrem esse docebant, sed libertatis [p.71] novum testamentum dabant his, qui nove in Deum per Spiritum sanctum credebant. Ipsi autem ex eo quod quærerent, an opor-teret circumcidi adhuc discipulos necne, manifeste ostenderunt non habuisse se alterius Dei contemplationem.

18. Cæterum non talem timorem circa primum habuissent Testamentum, ut nec cum ethnicis quidem convesci vellent. Nam et Petrus, quamvis ad catechizandos eos missus esset, et tali visione conterritus fuisset, cum timore tamen multo locutus est ad eos dicens: Ipsi scitis quoniam non est fas viro Judæo conjungi, aut convenire cum allophylo: mihi autem Deus ostendit, neminem commmmom aut immundum dicere hominem: quapropter sine contra- dictione veni; his sermonibus significans, quoniam non abisset ad eos, nisi jussus fuisset. Sic æque ne baptisma quidem facile de-disset, nisi, Spiritu sancto requiescente super eos, prophetantes eos audisset. Et propter hoc dixit: "Num quis aquam vetare potest ad baptizandum hos, qui Spiritum sanctum acceperunt, quemadmodum et nos? Suadens simul his qui secum erant, et significans, quoniam nisi Spiritus sanctus super eos requievisset, exsisteret qui eos prohiberet a baptismate.

19. Hi autem qui circa Jacobum Apostoli gentibus quidem libere agere permittebant, concedentes nos Spiritui Dei. Ipsi [p.72] vero eundem scientes Deum, perseverabant in pristinis observa-tionibus, ita ut et Petrus quoque timens ne culparetur ab ipsis, ante manducans cum gentibus propter visionem et propter Spiritum qui requieverat super eos, cum tamen advenissent qui-dam ab Jacobo, separavit se, et non manducavit cum eis; hoc ipsum autem dixit Paulus et Barnabam fecisse. Sic Apostoli, quos universi actus et universe doctrinæ Dominus testes fecit, ubique enim simul cum eo assistentes inveniuntur Petrus et Jacobus et Johannes, religiose agebant circa dispositionem legis, quæ est secundum Moysem, ab uno et eodem significantes esse Deo. Quod quidem non fecissent secundum quæ prædiximus, si præter eum qui legis dispositionem fecit, alterum Patrem a Domino didi-cissent.

13

Adversus eos qui dicunt, tantum Paulum ex Apostolis, cognovisse veritatem.

1. Eos autem qui dicunt, solum Paulum veritatem cogno-visse, cui per revelationem manifestatum est mysterium, ipse Paulus convincat 'eos, dicens, unum et ipsum Deum operatum Pe-tro in apostolatum circumcisionis, et sibi in gentes. Ipsius ergo Dei Petrus erat Apostolus, cujus et Paulus; et quem Petrus in circumcisione annuntiabat Deum, et Dei Filium, hunc et Paulus in gentes. Neque enim ut solum Paulum salvaret, venit Dominus noster; nec sic pauper Deus, ut unum solum haberet Apostolum, qui dispositionem Filii sui cognosceret. Et Paulus autem dicens: Quam speciosi pedes evangelisantium bona, evangeli-santium pacem, manifestum facit, quoniam non unus, sed plures erant, qui veritatem evangelisabant. Et rursus in ea epistola quæ est ad Corinthios, cum prædixisset omnes qui Deum post resur-