Ἡμέρες μνήμης: 18 (31) Ἰανουαρίου, 2 (15) Μαΐου
Βιογραφία
Παιδικὰ χρόνια καὶ νεανικά χρόνια
Ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος ἡ Ἀλεξανδρείας τιμάται ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία ὡς διαπρεπὴς ἐκκλησιαστικὸς συγγραφέας, μέγας Ἱεράρχης, καὶ ἀγωνιστὴς γιὰ τὴν ἀγνότητα τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως.
Δὲν γνωρίζουμε μὲ βεβαιότητα τίποτα γιὰ τοὺς γονεῖς τοῦ Ἀθανάσιου, τὴν ἡμερομηνία γέννησής του, οὔτε γιὰ τὰ παιδικά του χρόνια.
Κατὰ κάποιες μαρτυρίες, ἔδωκε τὸ βάπτισμα στους συνομήλικούς του, σὰν νὰ παίζει. Ὅμως, ὁ τότε Ἐπίσκοπος, μαθαίνοντας τὸ γεγονὸς καὶ ἐξετάζοντάς το, ἀπέδωσε σ’ αὐτὰ τὸ βάπτισμα ἰσχύ. Πόσο ἀξιόπιστη εἶναι αὐτὴ ἡ παράδοση, εἶναι δυσνόητο. Ἔχουμε ὅμως λόγους νὰ μὴν τὴν δεχθοῦμε ἀμέσως ὡς ἀλήθεια.
Εἶναι γνωστὸ ὅτι τὰ παιδικὰ χρόνια τοῦ Ἁγίου συνέπεσαν μὲ τὴν ἐποχὴ τῶν αἱματηρῶν διωγμῶν κατὰ τῶν Χριστιανῶν. Ἴσως αὐτὸς ἢ οἱ γονεῖς του (ἂν ἦταν Χριστιανοί) βίωσαν τὰ ἐπακόλουθα τοῦ διωγμοῦ τοῦ Διοκλητιανοῦ.
Ἡ εὐρεία γνώση του, τόσο στὰ κοσμικὰ ὅσο καὶ στὰ θέματα τῆς Χριστιανικῆς πίστεως καὶ ἠθικῆς, δείχνει ὅτι στὰ νεανικά του χρόνια ὁ Ἀθανάσιος εἶχε λάβει ἐξαιρετικὴ κοσμικὴ παιδεία καὶ εἶχε κατηχηθεὶ στὰ ἀλήθεια τῆς Ἁγίας Γραφῆς καὶ τῆς Παραδόσεως.
Ἐντάχθηκε νωρίς στὸ κλῆρο τῆς Ἀλεξανδρινῆς Ἐκκλησίας. Γιὰ ἕξι χρόνια ὑπηρέτησε ὡς Ἀναγνώστης, καὶ ἔπειτα χειροτονήθηκε Διάκονος. Αὐτὴ ἡ περίοδος τῆς ζωῆς του ταυτίστηκε μὲ τὴν ἐπικράτηση μιᾶς ἀπὸ τὶς πιὸ ἐπικίνδυνες αἱρέσεις — τὸν Ἀρειανισμό.
Ὁ Ἀθανάσιος εἶχε στενὴ πνευματικὴ σχέση μὲ τὸν Ἐπίσκοπο Ἀλέξανδρο, καὶ ὅταν αὐτὸς πῆγε στὴν Αʹ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο, τὸν συνέλαβε μαζί του.
Ἡ Ἐπισκοπὴ του
Μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Ἐπισκόπου Ἀλεξάνδρου (κατὰ διαφόρους πηγές τὸ 326 ἢ 328), ὁ Ἀθανάσιος διαδέχτηκε τὸν ἀπομεινάρι θρόνο τῆς Ἀλεξανδρείας. Ἦδη ἦταν γνωστὸς ὡς ἄνθρωπος σταθερῆς πίστεως.
Οἱ Ἀρειανοί, οἱ ἰδεολογικοὶ ἀντίπαλοί του, ἀργότερα ισχυρίστηκαν ὅτι εἶχε ἐκλεγεῖ παρὰ τοὺς κανόνες, μὲ μειοψηφία ψήφων· ἀλλὰ αὐτὸ δὲν ἦταν ἀλήθεια. Ψέματα καὶ συκοφαντίες ἦταν ἀπὸ τὶς πιὸ συχνὲς μεθόδους ποὺ χρησιμοποιοῦσαν οἱ αἱρετικοὶ κατ’ αὐτοῦ. Στὴ συνέχεια, τοῦ ἐτίθεσαν ἐγκλήματα ὁλοένα καὶ πιὸ παράλογα.
Πέρα ἀπὸ τὶς δυσκολίες στὸν ἀγώνα κατὰ τοῦ Ἀρειανισμοῦ, ὁ Ἅγιος ἀντιμετώπισε καὶ τὰ ἐπακόλουθα τοῦ Μελιτιανικοῦ σχίσματος.
Μετὰ τὴν Αʹ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο, οἱ Ἀρειανοὶ Ἱεράρχες, προσποιούμενοι ταπείνωση καὶ δηλώνοντας ἐπίσημὴ συμφωνία μὲ τὸ δόγμα τῆς Ἐκκλησίας, πλησίασαν τὸν αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνο καὶ πέτυχαν νὰ ἐπιστρέψουν ἀπὸ τὴν ἐξορία τους.
Ὁ Εὐσέβιος ὁ Νικομηδείας, ἐκμεταλλευόμενος τὴν κατάσταση, παρότρυνε τὸν Ἀθανάσιο νὰ δεχθεῖ στὴν κοινωνία τὸν ἀρχηγὸ τῆς αἱρέσεως — τὸν ἀσεβῆ βλάσφημο καὶ αἱρετικὸ Ἄρειο. Ὁ Ἅγιος, ὡς ἀναμενόταν, ἀρνήθηκε, γνωρίζοντας καλὰ ὅτι οἱ δηλώσεις τῶν Ἀρειανῶν ἦταν κενὲς λέξεις.
Τότε οἱ Εὐσεβιανοὶ ἐξήγησαν ἐναντίον του ἀνοικτὸ πόλεμο. Γιὰ αὐτὸν τὸν ἀγώνα, ἐνωθήκανε μὲ τοὺς Μελιτιανούς. Συνειδητοποιώντας ὅτι ἡ θεολογικὴ αντιπαράθεση μὲ τὸν Ὀρθόδοξο Ἱεράρχη θὰ ἀπέκαλυπτε τὴν πραγματικὴ στάση τῶν Ἀρειανῶν ἀπέναντι στὸ Σύμβολο τῆς Νικαίας, ἐστίασαν στὴ δυσφήμιση τοῦ προσώπου του.
Γιὰ αὐτὸ τὸν κατηγόρησαν μὲ σκευωρὲς καὶ περίεργες ἐγκλήσεις:
ὅτι ἐπιβάρυνε τοὺς Αἰγυπτίους μὲ παράνομο φόρο πάνω σὲ λινά
ὅτι ἔστελνε χρυσὸ σὲ ἕναν στασιαστή, τὸν Φιλόμηλο
ὅτι εἶχε ἀνήθικη συμπεριφορά
ὅτι διέταξε τὴν ξυλοδαρμὸ τοῦ πρεσβυτέρου Ἰσχύρα, τὴν καταστροφὴ ἁγίας Τραπέζης, τὸ σπάσιμο Ἁγίου Ποτηρίου, καὶ τὴν καύση ἱερῶν βιβλίων.
Ἡ Ἔκβαση τῶν Ἐπιθέσεων
Ὁ Ἀθανάσιος, ὑπὸ τὴν πίεση τῶν κατηγοριῶν, ἠναγκάσθηκε νὰ συναντηθεῖ προσωπικὰ μὲ τὸν αὐτοκράτορα. Καὶ τοῦτο ἐποίησε. Παρά τοὺς χειρισμοὺς τῶν αἱρετικῶν, κατάφερε νὰ δικαιωθεῖ καὶ νὰ ἀποκαλύψει ὅλη τὴν ἀτοπία αὐτῶν τῶν ψευδῶν καταγγελιῶν.
Ἀλλὰ οἱ ἐχθροὶ τοῦ Ἁγίου δὲν εἶχαν σκοπὸ νὰ σταματήσουν τὸν ἀγώνα τους. Αὐτήν τὴν φορά, προχώρησαν σὲ μία πιὸ περίπλοκη συκοφαντία: Διαδίδουν τὸν φήμη ὅτι ὁ Ἀθανάσιος εἶχε δολοφονήσει τὸν Ἐπίσκοπο Ἀρσένιο. Ὡς ἀπόδειξη, ἐπιδείκνυαν τὸ χέρι τοῦ «νεκροῦ» Ἀρχιερέα – παρόλο ποὺ ὁ Ἐπίσκοπος Ἀρσένιος ἦταν ζωντανὸς καὶ κρυβόταν σ’ ἕνα μακρινὸ μοναστήρι!
Καταδίκη καὶ Διωγμοί
Παρὰ τὴν προφανῆ ψευδὴ τῶν κατηγοριῶν, ἡ σκιά τῆς ὑποψίας ἔπεσε πάνω στὸν Ἀλεξανδρινὸ Ἱεράρχη. Σύντομα, οἱ ἐχθροί του κατάφεραν νὰ πείσουν τὸν αὐτοκράτορα νὰ τὸν καλέσει σὲ Σύνοδο στὴν Τύρο – μία Σύνοδο ποὺ, λόγω τῆς στάσης τῶν περισσοτέρων συμμετεχόντων, δὲν θὰ ἔφερνε τίποτα καλό. Κι ἔτσι ἐγίνε: Ὁ Ἀθανάσιος καθαιρέθηκε ἀπὸ τὸν θρόνο καὶ ἐκτοπίσθηκε.
Ἐν τῷ μεταξύ, τὸν Νοέμβριο τοῦ 335, δέχτηκε ἐπίσημη πρόσκληση στὴν Τύρο. Ἀπὸ τὴν ἐξορία, ἔγραφε στὴν ποίμνη του, ἐνῶ οἱ πιστοί, ἀπ’ τὴν ἄλλη, δὲν ἔπαυαν νὰ ἀγωνίζονται γιὰ τὴν ἐπιστροφή του.
Τὸ 336, ὑπό μυστηριώδεις συνθήκες, πέθανε ὁ Ἄρειος – γεγονὸς ποὺ οἱ πιστοὶ θεώρησαν ὡς «Κρίμα τῆς Θείας Δικαιοσύνης». Τὸ 337, ακολούθησε ὁ θάνατος τοῦ αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου.
Ἐπιστροφὴ ἀπὸ τὴν Ἔξορία
Μετὰ ταῦτα τὰ γεγονότα, ὁ Ἀθανάσιος ἐπανήλθε στὸν θρόνο τῆς Ἀλεξανδρείας χάρη στὴν προσπάθεια τοῦ Κωνσταντίνου τοῦ Νεωτέρου. Στὸ ταξίδι του, συνάντησε τὸν αὐτοκράτορα Κωνστάντιο. Οἱ κάτοικοι τῆς Ἀλεξανδρείας τὸν ὑπεδέχθησαν μὲ κραυγὲς χαρᾶς.
Ἀλλὰ οἱ Ἀρειανοὶ καὶ Μελιτιανοὶ ξανάφλεξαν μὲ ἐπιθυμία νὰ τὸν καθαιρέσουν. Αὐτήν τὴν φορά, τὸν κατηγόρησαν ὅτι ἀνέβηκε στὸν θρόνο χωρὶς ἐπίσημη ἀπόφαση Συνόδου, μόνο μὲ τὴν ἄδεια τοῦ αὐτοκράτορα.
Ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος συγκάλεσε Σύνοδο σχεδὸν 100 Ἐπισκόπων, ἡ ὁποία ἀπέρριψε τὰς κατηγορίας. Ἀλλὰ οἱ Ἀρειανοὶ δὲν ἡσύχασαν καὶ συνέχισαν τὶς ἰντρίγες τους.
Οἱ Εὐσεβιανοί, ποὺ συγκρότησαν Σύνοδο στὴν Ἀντιόχεια (περὶ τὸ 340), ἐπέλεξαν ἕναν ἄλλον Ἐπίσκοπο γιὰ τὴν Ἀλεξάνδρεια – τὸν Γρηγόριο τὸν Καππάδοκα, ποὺ ἐγκαθιδρύθηκε μὲ βία καὶ στρατιωτικὴ ἐπέμβαση.
Ὁ Ἀθανάσιος ἠναγκάσθηκε νὰ κρυφτεῖ. Πρῶτα κρύφτηκε στὰ περίχωρα τῆς Ἀλεξανδρείας, καὶ μετὰ ἔφυγε στὴν Ρώμη, ὅπου μία Σύνοδος τὸ 341 τὸν ἀθώωσε. Ἔμεινε ἐκεῖ γιὰ τρία χρόνια, διατηρώντας ἐπικοινωνία μὲ τὴν ποίμνη του.
Τὸ 343, ταξίδεψε στὴ Γαλατία, καὶ ἀπ’ ἐκεῖ στὴ Σύνοδο τῆς Σαρδίκης, ἡ ὁποία ἐπιβεβαίωσε τὴν ἀθῳότητά του. Ἀλλὰ δὲν μποροῦσε νὰ ἐπιστρέψει, ἐπειδὴ οἱ Εὐσεβιανοί, ποὺ ἐστρέψανε τὸν αὐτοκράτορα Κωνστάντιο κατ’ αὐτοῦ, εἶχαν ἀπαγορεύσει τὴν ἐπάνοδό του.
Μόνο τὸ 345, μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Γρηγορίου τοῦ Καππάδοκα, ὁ Κωνστάντιος – πιεσμένος ἀπὸ τοὺς ὑπέρμαχους τοῦ Ἀθανασίου – συγκατένευσε στὴν ἐπιστροφή του. Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 346, ὁ μαρτυρικὸς Ἱεράρχης ἐπανήλθε στὴν Ἀλεξάνδρεια.
Οἱ Τελευταῖοι Διωγμοί καὶ Ἡ Τελικὴ Ἐπιστροφή
Μετὰ μερικὰ χρόνια (καὶ ἰδιαίτερα μετὰ τὸ 353), ἡ πολιτικὴ ἀλλαγὴ στὴν αὐτοκρατορία ἔφερε νέους διωγμούς. Τὸ 357, ὁ θρόνος τῆς Ἀλεξανδρείας δόθηκε σὲ ἕναν Ἀρειανό, τὸν Γεώργιο τὸν Καππάδοκα.
Ὁ Ἀθανάσιος βρέθηκε σὲ ἡμι-παράνομη κατάσταση. Οἱ αὐτοκρατορικὲς ἀρχὲς τὸν ἐζήτησαν παντοῦ, ἀλλ’ αὐτὸς ἐπέτυχε νὰ διαφεύγει, ἀλλάζοντας κρυψώνες.
Ἡ κατάσταση βελτιώθηκε μετὰ τὸ 361, μὲ τὸν θάνατο τοῦ Κωνστάντιου καὶ τὴν δολοφονία τοῦ Γεωργίου.
Τὸ ἐπόμενο ἔτος, ὁ Ἅγιος ἐπανήλθε στὸν θρόνο του. Ἔκανε μεγάλες προσπάθειες γιὰ νὰ ἐκκαθαρίσει τὴν Ἐκκλησία ἀπὸ τὶς συνέπειες τῶν Ἀρειανῶν.
Ὁ νέος ἡγεμόνας, Ἰουλιανός, δὲν ἤθελε τόσο δυνατὸ ποιμένα στὴν Ἀλεξάνδρεια, καὶ τὸ 362 ὁ Ἀθανάσιος ἐγκατέλειψε πάλι τὴν πόλη, γινόμενος πάλι πλανήτης.
Μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Ἰουλιανοῦ, ἀνέβηκε στὸν θρόνο ὁ Ἰοβιανός, ὁ ὁποῖος ἀποκατέστησε τὸν Ἀθανάσιο. Ἀλλὰ σύντομα ὁ Ἰοβιανὸς πέθανε, καὶ τὸν διαδέχτηκε ὁ Βαλέντος, ποὺ συμπαθοῦσε τοὺς Ἀρειανούς. Ἀρχίσανε διωγμοὶ κατὰ τῶν Ὀρθοδόξων Ἐπισκόπων.
Ὁ Ἀθανάσιος ἐγκατέλειψε πάλι τὴν Ἀλεξάνδρεια καὶ κρύφτηκε. Ἀλλὰ οἱ λαϊκὲς ἐπαναστάσεις τὸν ὑπέδειξαν, καὶ ὁ Βαλέντος τοῦ ἐπέτρεψε νὰ ἐπιστρέψει, διατάσσοντας νὰ τὸν ἀφήσουν ἥσυχο.
Τὸ 366, οἱ Ἀλεξανδρινοὶ τὸν ὑπεδέχθηκαν μὲ λαμπρὲς ἐορτές.
Τοὺς τελευταίους χρόνους τῆς ζωῆς του, ἀφιέρωσε τὶς δυνάμεις του στὴ διακυβέρνηση τῆς ποίμνης καὶ στὴν ἐδραίωση τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἡ καρδιά τοῦ Ἁγίου σταμάτησε νὰ χτυπᾷ τὴν 2α Μαΐου (ἢ ἴσως τὴν νύχτα 2-3 Μαΐου) τοῦ 373.