ΠΡΟΣ ΛΟΥΘΗΡΑΝΟΥΣ ΘΕΟΛΟΓΟΥΣ ΑΠΟΚΡΙΣΙΣ Β΄ (1579 μ.Χ.)

Δευτέρα πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως κυρίου Ἱερεμίου Ἀπόκρισις, εἰς Τύβιγγαν αφοθ΄ πεμφθεῖσα.

Τοῖς σοφωτάτοις θεολόγοις τοῖς ἐν τῇ περιφανεῖ πόλει Τυβίγγης.

† Ἱερεμίας ἐλέῳ Θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, νέας Ῥώμης, καὶ οἰκουμενικὸς Πατριάρχης.

Ἡ μετριότης ἡμῶν, δεξαμένη τὰ τῆς ἀγχινοίας ὑμῶν, ἃ δεύτερον πεπόμφατε, γράμματα, περί τε τῆς τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐκπορεύσεως καὶ ἄλλων θεολογικῶν ζητημάτων, πάλαι μὲν ἀνταπεκρίνατ’ ἄν, εἰγε μὴ εἰς Δύσιν καὶ Πελοπόννησον ἀποδημοῦσα ἐτύγχανεν. Εὐχαριστοῦσα οὖν Θεῶ, τῷ δοτῆρι παντὸς ἀγαθοῦ, πολλῶν μὲν καὶ ἄλλων ἕνεκα εὐφραίνεται, οὐχ ἥκιστα δὲ τῷ ἐν πολλοῖς ὑμᾶς τῇ ἡμετέρᾳ συμφωνεῖν Ἐκκλησίᾳ. Γένοιτο δὲ καὶ ἐν οἷς διαφωνοῦμεν εὐσεβῶς συμφωνήσειν, νεύσει Θεοῦ, τοῦ πάντα πρὸς τὸ συμφέρον τελειοῦντος.

1. Περὶ ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος.

Ἔστιν οὖν τὸ πρῶτον, ἐν ᾧ διαφωνοῦμεν, ἡ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐκπόρευσις. Τοίνυν, ὦ τέκνα μου ἀγαπητά, καὶ τὸ τοιοῦτον ζήτημα, πολλάκις εἰς μέσον προτεθέν, ἀκριβῶς τε ἐξετασθὲν παντὶ ἐξόχῳ τῆς Ἐκκλησίας κανόνι καὶ πάσῃ πνευματικῇ πέτρᾳ λυδίᾳ, προδήλως ἐτμήθη καὶ ἐσαφηνίσθη τοσοῦτον, ὥστε τῆς οἱασοῦν μηκέτι δεῖσθαι νέας ἐρεύνης, ὅμως ἡμεῖς τῇ ὑμετέρᾳ χαριζόμενοι ἀγάπῃ, καίτοι πολλαῖς καὶ συνεχέσιν ἀσχο­λούμενοι φροντίσιν, οὐδὲν ἧττον πατρικῶς, καὶ παχείᾳ, ὡς ἡ παροιμία, τῇ Ἀθηνᾷ, πρὸς οἰκοδομὴν ὑμῖν προσδιαλεξόμεθα, θείαις μαρτυρίαις ἀσφαλιζόμενοι, ὡς ἐδέξαντο ταύτας οἱ θεοφόροι πατέρες.

Ὅρος γάρ ἐστι τῆς ἁγίας καὶ οἰκουμενικῆς ἕκτης συνόδου, διαγορεύων τὰς θείας Γραφὰς ἐκλαμβάνειν, ὡς ἐξηγήσαντο οἱ δοκιμασθέντες τῆς Ἐκκλησίας διδά­σκαλοι, καὶ μὴ παρ’ ἑαυτῶν σοφίζεσθαι περιττὰ τοὺς βουλομένους τὰ τοιαῦτα διερμηνεύειν. Ἀνάγνωτε δὲ καὶ τὸν ὅρον ἐκ τοῦ ιθ΄ κανόνος. «Ἀλλὰ καὶ εἰ γρα­φικὸς ἀνακινηθείη λόγος, μὴ ἄλλως τοῦτον ἑρμηνευέτωσαν, ἢ ὡς ἂν οἱ τῆς Ἐκκλη­σίας φωστῆρες διὰ τῶν οἰκείων συγγραμμάτων παρέθεντο· καὶ μᾶλλον ἐν τούτοις εὐδοκιμείτωσαν, ἢ λόγους οἰκείους συντάττοντες, ἵνα μὴ ἔστιν ὅτε πρὸς τοῦτο ἀπόρως ἔχοντες, ἀποπίπτοιεν τοῦ προσήκοντος».

Προσέχωμεν οὖν τοῖς ῥηθησομένοις, μετ’ εὐνοίας καὶ φόβου Θεοῦ, ἀξιῶ. Τῆς μὲν ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἄλλο πραγματικῶς οὔσης, τῆς δὲ πέμψεως ἄλλο τι, (ἡ μὲν γὰρ ἐκπόρευσις φυσική ἐστιν ὕπαρξις τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἀμέσως ἐκ μόνου τοῦ αἰτίου Πατρός, ἡ δὲ πέμψις ἀποστολὴ χρονική, καθ’ ἣν καὶ ὁ Υἱὸς πέμπει τὸ Πνεῦμα, ὡς ἐνταῦθα, καὶ τὸ Πνεῦμα πέμπει τὸν Υἱόν, ὡς ἐν τῷ, «Πνεῦμα Κυρίου ἐπ’ ἐμέ, οὗ ἕνεκεν ἔχρισέ με, εὐαγγελίσασθαι πτωχοῖς ἀπέσταλκέ με»)^[1], πῶς καὶ διὰ τί ὑμεῖς καινοτομοῦντες, φατὲ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι; Εἰ μὴ ἐκ μόνου τοῦ Πατρὸς τὸ Πνεῦμα ἐξεπορεύετο, εἶχεν ἂν εἰπεῖν ποτε ὁ Κύριος περὶ τοῦ παρακλήτου, ὃν ἐγὼ καὶ ὁ Πατὴρ προβαλλόμεθα, καθ’ ἃ πολλάκις τὸ «ὃν ἐγὼ πέμψω»^[2] εἰρήκει. Πρῶτον μὲν οὖν τὸ στόμα Κυρίου τὸ ἀψευδὲς ἀποφαίνεται τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεσθαι^[3]. Δεύτερον αὐτὸς ὁ Παῦλος ἐν τῇ πρὸς Τίτον συνῳδά, «οὐκ ἐξ ἔργων ἡμᾶς ἐδικαίωσεν ὁ Θεός, ἀλλὰ κατὰ τὸν αὐτοῦ ἔλεον ἔσωσεν ἡμᾶς διὰ λουτροῦ παλιγγενεσίας καὶ ἀνακαινώσεως Πνεύματος, οὗ ἐξέχεεν ἐφ’ ἡμᾶς πλουσίως διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν»^[4]. Τί τούτου σαφέστερον; ὁ Κύριος ἔφη, καὶ ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστελῶ τὴν ἐπαγγελίαν τοῦ Πατρός μου ἐφ’ ὑμᾶς. Ὁ Παῦλος ἀκολού­θως, «οὗ ἐξέχεεν ἐφ’ ἡμᾶς πλουσίως». Αὐτὸ τοῦτο καὶ ὁ κορυφαῖος ὑπέδειξε Πέ­τρος· εἰπών· «τῇ δυνάμει τοῦ Θεοῦ ὑψωθεὶς ὁ Χριστός, τήν τε ἐπαγγελίαν τοῦ ἁγίου Πνεύματος λαβὼν παρὰ τοῦ Πατρός, ἐξέχεε τοῦτο, ὃ νῦν βλέπετε καὶ ἀκού­ετε»^[5]. Οὕτω μὲν οὖν οἱ κορυφαῖοι τῶν ἀποστόλων φάσκουσιν, οἷς ἀντιλέγειν οὐκ εὔλογον. Περὶ ὧν ὁ μέγας Κύριλλος, καὶ ἔτι περὶ τῶν θεοφόρων πατέρων τῶν ἐν ταῖς ἁγίαις συνόδοις συνελθόντων, φησίν· «οὐκ ἦσαν αὐτοὶ οἱ λαλοῦντες, ἀλλὰ τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός, ὃ πρόεισι μὲν ἀῤῥήτως ἐκ τοῦ Πατρός, ἔστι δὲ καὶ τοῦ Υἱοῦ οὐκ ἀλλότριον κατὰ τὸν τῆς οὐσίας λόγον». Ἀλλὰ καὶ Ἀθανάσιος ὁ θεῖος ἐν τῇ πρὸς Σεραπίωνα λέγει. «Εἰ καλῶς ἐφρόνουν περὶ τοῦ Υἱοῦ, ὑγιῶς ἂν ἐφρόνουν καὶ περὶ τοῦ Πνεύματος, ὃ παρὰ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται, καὶ τοῦ Υἱοῦ ἴδιόν ἐστιν, ὅτι παρ’ αὐτοῦ δίδοται τοῖς μαθηταῖς»^[6]. Τὰ δὲ τοιαῦτα ῥητὰ ἡμῶν οὐ καθάπτεται, ὡς φαντάζονταί τινες, ὅτι μηδὲ τοιαύτης ἐννοίας ἐξήρτηται, χαριζομένοις δῆθεν καὶ τῷ Υἱῷ τὴν τοῦ Πνεύματος ἐκπόρευσιν. Οὐ γὰρ λέγουσι καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ τὸ Πνεῦμα ἐκπορεύεσθαι, ἀλλὰ δίδοσθαι, καὶ ὅτι ὁμοούσιον· ἃ δὴ ὁμολογούμενα. Ἀλλὰ καὶ ὁ πολὺς τὴν θεολογίαν Γρηγόριος ἐν τῷ πρὸς Εὐάγριον λόγῳ· «ὡς ἀπό τινος πηγῆς δύο ποταμοὶ καὶ πόῤῥῳ που στέλλονται καὶ τῆς πηγῆς οὐκ ἐξίστανται, οὕτω καὶ περὶ τῆς θείας φύσεως δεῖ ἐννοεῖν· πηγὴν μὲν τὸν Πατέρα, ποταμοὺς δὲ δύο, τὸν Υἱὸν καὶ τὸ Πνεῦμα ὀνομάζων, ἀμέσως ἐκ μό­νου τοῦ αἰτίου Πατρὸς προχεομένους· ἢ καθάπερ ἔκ τινος ῥίζης βλαστοὶ δύο, κατὰ ταὐτὸν προϊόντες, ἀλλήλων αἴτιοι τῆς ὑπάρξεως εἶναι ἀδύνατον». Ἔτι πρὸς τούτοις, ὦ σοφοὶ καὶ προσφιλέστατοι ἄνδρες, εἰ τοῦτο προβάλλεσθε εἰς ὑμέτερον δι­καίωμα, ὡς ὁ μέγας Ἀθανάσιος ἐχρήσατο τῇ ΕΚ προθέσει, πάντως ἐν οἷς κατὰ Ἀρειανῶν περὶ τοῦ ἁγίου διαλέγεται Πνεύματος, λέγων ὅτι τὸ ἅγιον Πνεῦμα ἐξ αὐτοῦ τοῦ Υἱοῦ δίδοται πᾶσι, καὶ ὅτι ὁ Πατὴρ διὰ τοῦ Λόγου ἐν τῷ Πνεύματι κτί­ζει τὰ πάντα καὶ ἐνεργεῖ καὶ δίδωσιν· εἰ τοῦτο προβάλλεσθε, ἀκούσατε καὶ δύο τινὰ σκοπήσατε. Ἓν μέν, ὅτι ὁ ἅγιος κατ’ Ἀρειανῶν γράφων, ἐπειδὴ ἐκεῖνοι (ὡς καλῶς οἴδατε) τὸν Υἱὸν κτίσμα ἔλεγον, λέγοντες δὲ τοῦτο, τὸν Υἱὸν κτίσμα καὶ οὐ κτίστην, οὐδὲ συνδημιουργὸν τῷ Πατρί, ἐξ ἀνάγκης καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον κτίσμα ἔλεγον. Τούτου καὶ μόνου ἕνεκεν δεῖξαι βουλόμενος ὁ μέγας Ἀθανάσιος τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ὁμοούσιον καὶ οὐχὶ ἑτερούσιον τῷ τε Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ, οὕτω καὶ διὰ ταύτην τὴν αἰτίαν τῇ ΕΚ προθέσει ἐχρήσατο ἐγκαίρως καὶ ἁρμοδίως. Ἕτερον δὲ ἀναλογίσασθε, ὅτι ὁ ἅγιος οὗτος οὐδαμοῦ ἀλλαχοῦ ἐν τοῖς αὐτοῦ συγγράμμασι λέγει τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι, ἀλλὰ δίδοσθαι καὶ χορηγεῖσθαι τῇ κτίσει. Προείπομεν δέ, πάμπολυ διαφέρειν πέμψιν τὴν εἰς τὰ κτίσματα τῆς ἄχρονου καὶ ἀϊδίου ἐκείνης ἐκπορεύσεως, καθ’ ἣν ἀμέσως ἐκ μόνου τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται, ὡς εἴπομεν καὶ προϊόντος τοῦ λόγου σαφηνίσομεν πλατύτερον σὺν Θεῷ. Οὐκ ἄρα ὁ μέγας Ἀθανάσιος, ὃν συνήγορον προφέρετε, βοηθεῖ ὑμῖν, μάχεται δὲ μᾶλλον, συμμαχῶν τῷ Κυρίῳ καὶ πᾶσι τοῖς θεοφόροις καὶ σοφοῖς θεολόγοις τῆς Ἐκκλησίας. Διὸ καὶ καταγελῶν τῶν ἄλλως φρονούντων, ἤτοι τῶν τότε Πνευματομάχων, ἐπιφέρει τὸ ἀστεῖον τοῦτο κατ’ ἐκείνων. «Εἰ οὐκ ἔστι κτί­σμα τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἄρα Υἱός ἐστι· καὶ οὕτω δύο υἱοὶ καὶ ἀδελφοὶ εὑρεθήσονται, ἢ μᾶλλον υἱὸς ὁ Λόγος καὶ ἐγγονὸς τὸ Πνεῦμα, πάππος δὲ ὁ Πατήρ». Ταῦτα τὰ ἐκείνων ληρήματα, διὸ καὶ κωμῳδεῖ αὐτούς.

Παρὰ ταῦτα ἡ μετριότης ἡμῶν σφόδρα θαυμάζει τὴν ὑμῶν ἀγχίνοιαν, ὅτι γράφετε ἐν τούτοις τοῖς δευτέροις ὑμῶν γράμμασιν οὕτως αὐτολεξεί: «Εἰ δέ τις οἴεται ἐκ μόνου μὲν τοῦ Πατρὸς εἶναι τὸ ἅγιον Πνεῦμα, διὰ δὲ τοῦ Υἱοῦ, ἀλλὰ μὴ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι, ἀδύνατον ἴστω οἰόμενος· ταῦτα γὰρ ἐναντία ἀλλήλοις καὶ ἄλληλα ἀνατρέπει». Οὐκ ἄρα ταῦτα, ἃ ὁμολογοῦμεν, ἀδύνατα, οὐδ’ ἐναντία, οὐδ’ ἄλληλα ἀνατρέπει, ὥς φατε· ἀλήθεια γὰρ τῇ ἀληθείᾳ οὐδέποτε μάχεται. Καὶ ταῦτα μὲν μερικῶς νῦν περὶ τούτων. Ἐγὼ δὲ σκοπήσας, δύο εὗρον τὰ κυριώτατα τῆς ὑμῶν καὶ ἡμῶν ἐν τούτῳ ἀσυμφωνίας· ἓν μέν, τὸ ὑμᾶς νοεῖν τὴν πέμψιν καὶ τὴν ἐκπόρευσιν τὸ αὐτὸ εἶναι· διὸ καὶ λέγετε οὐκ ὀρθῶς: «εἰ οὖν τὸ Πνεῦμα παρὰ τοῦ Υἱοῦ πέμπεται, ἄρα ἐξ αὐτοῦ καὶ ἐκπορεύεται». Ἕτερον δέ, τὸ ὑμᾶς ἐκλαμβάνειν ταὐτὸν εἶναι οὐσίαν καὶ ἐνέργειαν ἐπὶ Θεοῦ, ὅπερ οὐκ ἔστιν. Ὅτι δὲ Θεοῦ οὐσία καὶ ἐνέργεια οὐ ταὐτόν, ἀλλὰ διαφέρουσιν, ἀκούσατε πρὸς Θεοῦ. Εἰ σωματικῶν μελῶν διάθεσις ἐν τῷ Θεῷ οὐκ ἔστιν, ἄρα ταῦτα τὰ περὶ αὐτοῦ ὡς μέλη παρὰ τῇ Γραφῇ ὑμνούμενα, τῶν ἐνεργειῶν εἰσι δηλωτικά, αἱ πρὸς ἡμᾶς καταβαίνουσι, τῆς οὐσίας ἀπροσίτου μενούσης, ὡς οἱ θεολόγοι βεβαιοῦσιν, ὡς δη­λονότι θεοπρεπῶς ταὐτὸν ἐκληπτέον. Εἰ ἐκ τῆς οὐσίας τὴν ἐνέργειαν προϊέναί τε καὶ πηγάζειν ἀεννάως εἴρηται, τόδ’ ἐπ’ οὐδενὸς ἂν οὐδεὶς τολμήσειε τῶν κτισμάτων εἰπεῖν, οὐκ ἄρα ἡ ἐνέργεια κτίσμα, καὶ μὴν οὐδ’ αὐτὴ καὶ οὐσία. Εἰ ἅπερ ἐστὶν ὁ Θεός, ταῦτα καὶ ἔχειν λέγεται, ζωή τε γάρ ἐστι καὶ ζωὴν ἔχει, καὶ σοφία ἐστὶ καὶ σοφίαν ἔχει, καὶ τὰ λοιπά, ᾖ μὲν αὐτά ἐστιν ὁ Θεός, οὐδαμῶς αὐτοῦ διακρίνονται, οὐσιώδη γάρ εἰσι καὶ φυσικὰ τοῦ Θεοῦ, ᾖ δὲ αὐτὰ ἔχει, διακριτικὰ καὶ πρὸς ἡμᾶς καταβαίνουσι, καὶ αὐταί εἰσιν αἱ ἐνέργειαι, πληθυνόμεναί τε ἑνικῶς καὶ ἀδιαιρέτως διαιρούμεναι τῆς μιᾶς οὐσίας. Εἰ «τὰ ἀόρατα τοῦ Θεοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται, ἥ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ θειότης»^[7], ἐκ δὲ τῶν ποιημάτων, οὐ τῆς οὐσίας, ἀλλὰ τῆς ἐνεργείας ἐν περιουσίᾳ γινόμεθα, ἕτερον ἄρα ἡ τοῦ Θεοῦ οὐσία καὶ ἕτερον ἡ καθορωμένη καὶ νοουμένη διὰ τῶν ποιημάτων δύναμις αὐτοῦ καὶ θειότης, ἀΐδιος μέντοι καὶ αὐτὴ τυγχάνουσα. Εἰ κατὰ πολλῶν μὲν ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ οὐ λέγεται, μία γὰρ αὐτοῦ οὐσία, κατὰ πολλῶν δὲ καὶ διαφόρων ἡ ἐνέργεια λέγεται, πολλαὶ γὰρ αἱ αὐτοῦ ἐνέργειαι, ἕτερον ἄρα ἡ αὐτοῦ οὐσία καὶ ἕτερον ἡ ἐνέργεια. Εἰ πᾶσα δύναμις πρὸς ἕτερον λέ­γεται, πρὸς γὰρ τὸ δυνατὸν ἀποδίδοται, ὡς καὶ Θῶμα Δεακίνῳ (Ἀκινάτῳ) δοκεῖ, ἕτερον ἄρα οὐσία Θεοῦ καὶ ἕτερον ἐνέργεια, εἰ μὴ καὶ τὴν οὐσίαν φαίη τις εἶναι τῶν πρός τι. Ἀκούσωμεν καί τινα, ἃ εἶπον Λατῖνοί ποτε, ἀνετράπησαν δὲ παρὰ τῶν τότε διδασκάλων ἡμῶν.

Ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱὸς ταὐτά, αὐτὸς γὰρ ἔφη ὁ Κύριος, «ἐγὼ καὶ ὁ Πατὴρ ἕν ἐσμεν»^[8]. Πάντα οὖν ὅσα εἰσὶ ταὐτά, τῶν αὐτῶν εἰσιν αἴτια. Ὥστε, ἐπεὶ ὁ Πατὴρ αἴτιος τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ ὁ Υἱὸς ἄρα. Πότερον ἐπὶ ταὐτοῦ τὸ ταὐτὸν ἐν ἀμφοτέραις λαμβάνεις, ἢ δηλονότι παρὰ τὴν ὁμωνυμίαν παραλογίζη, ἐπ’ ἄλλου μὲν ἐν τῇ μείζονι τοῦτ’ ἐκλαμβάνων, ἐπ’ ἄλλου δ’ ἐν τῇ ἐλάττονι; Τοῦτο γὰρ ἦν ἀναγκαῖον, εἴπερ ἀληθεῖς αἱ προτάσεις· ὁ γὰρ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱὸς τῷ εἴδει καὶ τῇ οὐσίᾳ ταὐτά. Τὸ δὲ τὰ αὐτὰ τῶν αὐτῶν εἶναι αἴτια, ἐπὶ τῶν αὐτῶν τῷ ἀριθμῷ καὶ τῷ λόγῳ, ἀληθές· ἢ οὖν ἐπ’ ἄλλου καὶ ἄλλου τὸ ταὐτὸν ἐκ­λαμβάνεις, καὶ τὸ σχῆμα ἀσυλλόγιστον, μὴ ἔχον μέσον ὅρον, δι’ οὗ συνάψει τὰ ἄκρα, καὶ τὸ συμπέρασμα ἀναγκαῖον ποιήσει· ἢ ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ, καὶ ἡ ἑτέρα τῶν προτάσεων ψευδὴς ἐξ ἀνάγκης. Εἰ γὰρ τὸ ταὐτὸν τῷ ἀριθμῷ ἐν ἀμφοτέραις λαμ­βάνεις, ἡ ἐλάττων οὐκ ἀληθής· οὐ ταὐτὰ γὰρ τῷ ἀριθμῷ ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱός, ὅπερ Σαβελλιανῶν. Εἰ δὲ οὐ τοῦτο, ἀλλὰ τῷ εἴδει καὶ τῇ οὐσίᾳ ταὐτὸν ἐν ἀμφοτέραις ἀκούεις, ἡ μείζων ψευδής. Οὐ γὰρ ἀναγκαῖον, ὅσα τῷ εἴδει ταὐτά, τῶν αὐτῶν ἀριθμῷ εἶναι αἴτια.

Πᾶν τὸ ὑπάρχον τοῦ Πατρός, ὑπάρχον ἐστὶ καὶ τοῦ Υἱοῦ, «τὰ γὰρ ἐμὰ πάντα σά, καὶ τὰ σὰ ἐμά»^[9], φησὶν ὁ Κύριος· τὸ εἶναι ἄρα προβολέα τοῦ ἁγίου Πνεύμα­τος, ὑπάρχον ἐστὶ καὶ τοῦ Υἱοῦ. Ἄτοπον καὶ τοῦτο· τὸ γὰρ ὑπάρχον τοῦ Πατρὸς οὐχ ἁπλῶς λέγεται· ἢ γὰρ ὡς ἴδιον καὶ παραστατικὸν τῆς ἐκείνου ὑποστάσεως ὑπάρχον αὐτοῦ λέγεται, ὡς τὸ ἐναντίον καὶ ἀγέννητον, ἢ ὡς κοινὸν κατὰ πάσης τῆς θεότητος λεγόμενον, ὡς τὸ ἄναρχον καὶ ἀΐδιον· εἰ μὲν οὖν τὸ ὡς ἴδιον ὑπάρχον μέσον ὅρον λαμβάνεις, ἡ μὲν ἐλάττων ἀληθής, ἡ δὲ μείζων ψευδής· οὐ γὰρ ταὐτὰ τῷ ἀριθμῷ ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱός, ἐπεὶ συμβήσεται τὸ ἀγέννητον γεννητὸν εἶναι καὶ τὸ γεννητὸν ἀγέννητον. Τὸ γὰρ «τὰ ἐμὰ σὰ καὶ τὰ σὰ ἐμὰ» οὐ περὶ τῶν ὑποστατικῶν ἰδιωμάτων εἴρηται, ἀλλὰ περὶ τῶν κατὰ πάσης τῆς θεότητος λεγομένων. Εἰ γὰρ περὶ ἀμφοτέρων ἐλέγετο, οὐδὲν ἄτοπον ὁ Σαβέλλιος ἔλεγεν, εἰς μίαν ὑπόστασιν τὴν Τριάδα περιορίσας.

Εἰ μὴ τὸ Πνεῦμα ἐκπορευτὸν ἦν καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, οὐκ ἂν δι’ ἐμφυσήματος τοῖς μαθηταῖς ἔδωκεν. ᾯ πολλὰ λέγοντες, ἵνα τὴν ἀλήθειαν συσκιάσητε, κατὰ τὸν θεῖον Χρυσόστομον καὶ ἄλλους τῶν θεολόγων, χάρισμα τοῦ ἀφιέναι ἁμαρτίας ἔδωκεν αὐτοῖς, οὐ μὴν αὐτὸ τὸ Πνεῦμα. Ἀλλὰ δεδόσθω αὐτοῖς καὶ τοῦτο, ὅτι αὐτὴν τὴν ὑπόστασιν τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἔδωκε τοῖς μαθηταῖς· ὅπερ ἄτοπον. Τί οὖν παρὰ τοῦτο ἀπαραιτήτως ἔχει καὶ ἐξ αὐτοῦ ἐκπορεύεσθαι; οὐδαμῶς. Τὸ γὰρ ἐκπορεύεσθαι καὶ δίδοσθαι οὐ ταὐτόν, εἴπερ τὸ μὲν ἀεὶ ὑπάρχει, τὸ δὲ οὐκ ἀεί· ἔστω γὰρ ταὐτόν. Ἐπεὶ οὖν, ὅπερ ἐστὶ τῷ Υἱῷ τὸ γεννᾶσθαι, τοῦτο τῷ Πνεύματι τὸ ἐκπορεύεσθαι, δίδοται δὲ καὶ ὁ Υἱὸς παρὰ τοῦ Πατρός, ὡς πολλαχοῦ φέρεται παρὰ τῇ θείᾳ Γραφῇ, ἔσται ἄρα τὸ δίδοσθαι τῷ γεννᾶσθαι ταὐτόν. Εἰ οὖν γεννᾶσθαι καὶ ἐκπορεύεσθαι ταὐτὸν τῷ δίδοσθαι, ἔστι δὲ τὰ τῷ αὐτῷ ταὐτὰ καὶ ἀλλήλοις ταὐτά, τὸ γεννᾶσθαι καὶ τὸ ἐκπορεύεσθαι ταὐτόν· ὅπερ ἄτοπον. Ἄλλως τε, εἰ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον οὐ μόνον παρὰ τοῦ Υἱοῦ δίδοται, ἀλλὰ καὶ αὐτὸ δίδωσι, καὶ τοῦτο δῆλον οἷς ὁ Κύριος λέγει: «ὅταν ἔλθῃ ὁ παράκλητος», καὶ τὸ «ἥξει», καὶ τὸ «ἐπελθόντος τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐφ’ ὑμᾶς»· ἔσται ἄρα τὸ αὐτὸ προβάλλον καὶ ἐξ αὑτοῦ τὴν ὕπαρξιν ἔχον. Ἢ οὐχ ὁμολογεῖς, ὅτι καὶ αὐτὸ τοῦτο αὐτὸ δίδωσιν; Οὐχ ἡ αὐτὴ ἄρα ἐξουσία Υἱοῦ καὶ Πνεύματος· εἰ γὰρ ὁ Υἱὸς ἐξουσίαν ἔχει καὶ ἑαυτὸν καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα διδόναι, τὸ δὲ Πνεῦμα τὸ ἅγιον οὔτε ἑαυτό, οὔτε τὸν Υἱὸν διδόναι, διῄρηται ἄρα ἡ τούτων ἐξουσία. Ἀλλὰ μὴν ἡ αὐτὴ τῆς Τριάδος ἐξουσία, ὡς διαβεβαιοῦται τοῖς πιστοῖς· «Ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήψεται», καὶ ὅσα τοιαῦτα πλήρη τὰ εὐαγγέλια, ὡς «πέμψω» καὶ ἄλλα ὅμοια. Οὐκ ἀναγκαῖον, ὃ πέμπει τις, αἴτιον εἶναι τῆς ἐκείνου ὑπάρξεως ὁπωσοῦν. Οὔτε μόνον ὁ Υἱός, ὡς εἴρηται παρὰ τῇ Γραφῇ, πέμπει τὸ Πνεῦμα, ἀλλὰ καὶ τὸ Πνεῦμα τὸν Υἱόν. Τὸ δὲ «ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήψεται», δῆλον ὅτι ἐκ τοῦ ἐμοῦ Πατρός. Εἶτα εἴ τις ἐκείνοις συγχωρήσειεν εἰρηκέναι τὸν Κύριον «ἐξ ἐμοῦ», οὐδ’ οὕτως ἀναγκαῖον ἔσται αὐτοῖς καὶ ἐξ αὐτοῦ τοῦτο ἐκπορεύεσθαι. Ἄλλο γάρ ἐστι τὸ λαμβάνειν, καὶ ἄλλο τὸ ἐξ οὗ λαμβάνει, καὶ ἕτερόν τι παρὰ ταῦτα τὸ λαμβανόμενον. Λαμβάνον μὲν οὖν ἐστι τὸ Πνεῦμα· ἐξ οὗ δὲ λαμβάνει, ὡς αὐτοὶ ἀξιοῦσιν, ὁ Υἱός· τὸ δὲ λαμβανόμενον ἕτερόν τι παρ’ ἀμφότερα· ἐπάγει γὰρ «καὶ ἀναγγελεῖ ὑμῖν», ἤγουν, ὃ λήψεται ἐξ ἐμοῦ, τοῦτ’ ἀναγγελεῖ ὑμῖν. Ὥστε τὸ μὲν λαμβανόμενον ἀναγκαῖον ἴσως ἐξ ἐκείνου ἐκπορεύεσθαι, οὐ μὴν καὶ τὸ λαμβάνον, ἢ τὸ αὐτό ἐστι τό τε λαμβάνον καὶ τὸ λαμβανόμενον, καὶ ἔσται αὐτὸ ἑαυτὸ λαμ­βάνον. Διαιρετὸν ἄρα τὸ ἀδιαίρετον, καὶ τὸ ἁπλοῦν σύνθετον· ἔσται γὰρ τὸ μέντοι αὐτοῦ λαμβάνον, τὸ δὲ λαμβανόμενον· ἄλλως τε, εἰ τὴν οἰκείαν ὕπαρξιν ἔμελλε λήψεσθαι, πῶς ἦν μήπω τὸ εἶναι λαβόν. Ὃ δὲ μάλιστα πάντων τῶν σοφισμά­των αὐτῶν δύσλυτον δοκεῖ καὶ πολλὴν ἀπορίαν περιέχει τοῖς λύουσι, τοῦτο ἐστί.

Τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ὁμολογουμένως λέγεται καὶ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ, καὶ τούτου πλήρης ἡ θεία Γραφή· «εἴ τις γάρ, φησί, πνεῦμα Χριστοῦ οὐκ ἔχει»^[10], καὶ «ἐξαπέστειλεν ὁ Θεὸς τὸ Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ»^[11]· καὶ ἡμεῖς πολλάκις πρὸς τὸν Υἱὸν προσευχόμενοι, τὸ πνεῦμα αὐτοῦ πέμψαι ἡμῖν δεόμεθα. Ἢ οὖν ἕτερόν ἐστι τὸ λεγόμενον τοῦ Υἱοῦ καὶ ἕτερον τοῦ Πατρὸς ἢ τὸ αὐτό· ἀλλὰ μὴν οὐχ ἕτερον· ἔσται γὰρ ἡ Τριὰς τετράς. Εἰ δὲ τὸ αὐτό, πῶς ἀμφοῖν λέγεται; πότερον ὡς σχέσιν ἔχον πρὸς ἀμφότερα, ἢ ὡς μὴ ἔχον σχέσιν; ἀλλὰ μὴν πῶς ἐκείνων ῥηθήσεται, εἰ μὴ ἔχει πρὸς ἐκεῖνα σχέσιν; εἰ δ’ ὡς ἔχον σχέσιν πρὸς ἐκεῖνα, εἰ μὲν τὸ πνεῦμα λέγεσθαι ὄνομα ὑπάρχει δηλωτικὸν τῆς πρὸς ἐκεῖνα σχέσεως, ὥσπερ τὸ πατὴρ ὄνομα καὶ τὸ υἱὸς ὄνομα σχέσεως δηλωτικὰ ὑπάρχει, πάντως τὴν αὐτὴν σχέσιν πρὸς ἀμφότερα ἕξει· ὥσπερ γὰρ τὰ λοιπὰ τῶν πρός τι καὶ σχέσεως δηλωτικά, ὡς πρὸς μυρία ἀποδίδοται, μίαν καὶ τὴν αὐτὴν σχέσιν πρὸς ἅπαντα ἔχει. Τὸ γὰρ μεῖζον, εἰ καὶ πολλῶν λέγοιτο, ὅμως ὡς ἐλαττόνων λέγε­ται πάντων· καὶ τὸ ἴσον πολλοῖς ἀποδιδόμενον, ὡς ἴσοις ἅπασιν ἀποδίδοται. Ὁμοίως καὶ τὰ λοιπά, οὕτω καὶ ἐπὶ τούτοις. Εἰ τὸ πνεῦμα λέγεσθαι δηλωτικόν ἐστι τῆς σχέσεως τῆς πρὸς ἐκεῖνα, πρὸς ἀμφότερα τὴν αὐτὴν σχέσιν ἕξει. Ὅτι δὲ τῆς πρὸς ἐκεῖνα σχέσεως δηλωτικόν, δῆλον· λέγεται γὰρ τὸ αὐτὸ πολλοῖς ὀνόμασιν, οἷον παράκλητος, παντοκρατορικόν, παντεπίσκοπον καὶ ἄλλοις πολλοῖς. Ἀλλ’ οὔτε παντοκρατορικὸν λέγεται τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ, οὔτε παντεπίσκοπον, οὔτε παράκλητος, οὔτε τι τῶν ἄλλων ὀνομάτων, ἀλλὰ μόνον πνεῦμα καὶ ἀμφοτέρων λέγεται, ὡς τούτου τοῦ ὀνόματος δηλωτικοῦ ὄντος τῆς πρὸς ἐκεῖνα σχέσεως. Δεῖ οὖν κἀκεῖνα πρὸς αὐτὸ ἀντιστρέφειν· τοιαῦτα γὰρ τὰ πρός τι ἅπαντα. Πῶς οὖν σωθήσεται ἡ ἀντιστροφή; ἄτοπον γὰρ τὸ τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν τοῦ Πνεύματος λέγειν· ἔσται γὰρ οὕτω τὸ αὐτὸ Πατὴρ καὶ Υἱός, τοῦ μὲν Πατρὸς Υἱός, τοῦ δὲ Υἱοῦ Πατήρ. Ἀλλὰ μὴν τὶ λεγόμενον ὁ Πατὴρ πρὸς αὐτὸ ἀντιστρέφει, οἴδαμεν· αἴτιος γὰρ καὶ προβολεὺς καὶ ἀρχὴ καὶ πηγὴ τοῦ Πνεύματος λέγεται· οὐκοῦν καὶ ὁ Υἱὸς ταὐτὰ πρὸς ἐκεῖνο ῥηθήσεται. Καὶ ἔσται τοῦ Πνεύματος προβολεὺς καὶ ἀρχὴ καὶ αἴτιος καὶ πηγή, ἐπεὶ καὶ πρὸς αὐτὸν τὴν αὐτὴν σχέσιν ἔχει. Ὥσπερ γάρ, εἰ λέγεταί τι μεῖζον Πέτρου καὶ Παύλου, εἰ οὐ λέγεται ὁ Πέτρος Πέτρος ἐκείνου, ἀλλ’ ἐλάττων, καὶ ὁ Παῦλος ἐλάττων ῥηθήσεται, οὕτω κἀνταῦθα· ἐπεὶ λέγεται τὸ Πνεῦμα καὶ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ, καὶ οὐ λέγεται ὁ Πατήρ, πατὴρ τοῦ πνεύματος, ἀλλ’ αἴτιος καὶ προβολεύς, καὶ ὁ Υἱὸς ἄρα αἴτιος καὶ προβολεὺς αὐτοῦ ῥηθήσεται. Εἰ δέ τις λέγει, ὅτι πνεῦμα μὲν λέγεται, ᾖ πνεῦμα τοῦ Πατρός, τοῦ δὲ Υἱοῦ οὐχ ᾖ πνεῦμα, ἀλλ’ ὡς ὁμοούσιον, ὁμοούσιον γάρ ἐστιν αὐτῷ, ἄτοπον· οὐ γὰρ κωλύει καὶ τὸν Υἱὸν καὶ τὸν Πατέρα τοῦ πνεύματος λέγειν, ἐπεὶ ὁμοούσια ἐκείνων ὑπάρχετον. Ἄλλως τε οὐδὲν ἕτερον πρὸς ἕτερον ἀποδίδοται ὡς ὁμοούσιον, εἰ μὴ πρόσκειται ἐνεργείᾳ τὸ ὁμοούσιον· Πέτρος γὰρ Παύλου ὁμοούσιον λέγεται· Πέτρου δὲ Παῦλος ὁμοούσιον οὐ λέγεται, εἰ μὴ πρόσκειται αὐτῷ ἐνεργείᾳ. Ἐκ τοῦ Πατρὸς ἄρα καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεται. Ὅτι δὲ τοῦτο παραλογισμός, ῥᾴδιον συνιδεῖν· οὐ γὰρ ἀληθές, ὅτι τὸ Πνεῦμα λέγεσθαι τῆς σχέσεώς ἐστι δηλωτικόν, ἧς ἔχει πρὸς τὸν Πατέρα. Καὶ τοῦτο δῆλον, τὸν Πατέρα αἴτιον καὶ προβολέα καὶ ἀρχὴν καὶ πηγὴν οἰκείως τοῦ Πνεύματος λέγεσθαι.

Καὶ μήτε τὸ Πνεῦμα ἁπλῶς προβολέως λέγεσθαι πνεῦμα ἢ αἰτίου ἢ πηγῆς ἢ ἀρχῆς, μήτ’ ἐκείνων αὖθις πνεύματος. Οὐ γὰρ εἴ τι προβολεύς, πνεύματος λέγεται προβολεύς, ἢ εἴ τι αἴτιον, τοῦτο πνεύματος λέγεται· ὁμοίως δὲ καὶ ἀρχὴ καὶ πηγή. Ἀλλ’ ὁ μὲν προβολεὺς πρὸς προβλητὸν ἀποδίδοται, τὸ δὲ αἴτιον πρὸς αἰτιατόν, ἡ δὲ πηγὴ πρὸς πηγαζόμενον, ἡ δὲ ἀρχὴ πρὸς τὸ μετ’ αὐτήν. Οὐκοῦν ἂν εἴπῃς, αὐτὸ προβλητὸν ἢ αἰτιατὸν ἢ πηγαζόμενον ἢ ὑπὸ τὴν ἀρχήν, τὰ δηλοῦντα ὀνόματα εἶπες τὴν σχέσιν, καθ’ ἣν οἰκείως ἔχει πρὸς τὸν Πατέρα, ὡς προβολέα καὶ αἴτιον καὶ ἀρχὴν καὶ πηγήν. Οὐ μὴν ἂν εἴπῃς αὐτὸ Πνεῦμα, τὴν σχέσιν δηλοῖς, ἣν ἔχει πρὸς τὸν Πατέρα. Πνεῦμα γὰρ λέγεται ἐκ μεταφορᾶς τοῦ ἀερίου πνεύμα­τος, ὡς λεπτὸν καὶ ἄϋλον καὶ διὰ πάντων διῆκον. Τίς ἄρα ἡ ἀνάγκη, ἵνα ᾖ ὁ Υἱὸς προβολεὺς καὶ αἴτιος καὶ ἀρχὴ καὶ πηγὴ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἐπεὶ αὐτοῦ λέγεται; Εἰ γὰρ ἐλέγετο καὶ τοῦ Υἱοῦ προβλητὸν καὶ αἰτιατόν, ὡς λέγεται καὶ τοῦ Πατρός, ἀναγκαῖον ἂν ἦν καὶ αὐτὸν προβολέα καὶ αἴτιον αὐτοῦ εἶναι. Ἀλλὰ μὴν οὔτε προβλητὸν οὔτε αἰτιατὸν καὶ αὐτοῦ λέγεται, ἀλλὰ μόνον Πνεῦμα. Οὐκ ἀναγκαῖον ἄρα τούτου καὶ αὐτὸν προβολέα καὶ αἴτιον εἶναι. Ὁ παραλογισμὸς οὖν παρὰ τὸ συμβεβηκός. Ἐπεὶ γὰρ τὸ αὐτὸ καὶ Πνεῦμα καὶ προβλητὸν καὶ αἰτιατὸν λέγεται, ἔχει δὲ πρὸς τὸν Πατέρα ὡς προβολέα καὶ αἴτιον σχέσιν, καθ’ ὃ προβλητὸν καὶ αἰτιατόν, κακούργως τὸ προβλητὸν καὶ αἰτιατὸν σιωπήσαντες, καθ’ ὃ λέγεται Πνεῦμα σχέσιν ἔχειν, ἔλαβον πρὸς τὸν Πατέρα ὡς πρὸς προβολέα καὶ αἴτιον. Καὶ οὕτως ἔδοξαν συλλογίσασθαι· ὅτι, ἐπεὶ τὸ Πνεῦμα λέγεται καὶ τοῦ Υἱοῦ, ἔστι δὲ τοῦτο δηλωτικὸν τῆς πρὸς προβολέα καὶ αἴτιον σχέσεως, καὶ Υἱὸς ἄρα προβολεὺς καὶ αἴτιος ὑπάρχει τοῦ Πνεύματος. Εἰ δὲ λέγεται καὶ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ Πνεῦμα, ᾗ Πνεῦμα, οὐ δεῖ ταράσσεσθαι. Οὐ γὰρ πάντα ὅσα ἑτέρων εἶναι λέγεται, τῶν πρός τι ἐστι· καὶ δεῖ πείθεσθαι τοῖς ταῦτα τεχνολογοῦσιν. Ἀλλά τοῦ μὲν Πατρὸς λέγεται ὡς οἰκεῖον αὐτῷ, καὶ ἐξ αὐτοῦ τὴν ὕπαρξιν ἔχον, καὶ πρὸς ἀντιδιαστολὴν τῶν λοιπῶν πνευμάτων, τὸν δὲ Υἱοῦ ὡς σὺν αὐτῷ ἐκ τῆς αὐτῆς πηγῆς προϊόν, ὥς φησι Κύριλλος ἐν τῷ περὶ τοῦ Πνεύματος λόγῳ. Καὶ γὰρ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ὥσπερ κατ’ οὐσίαν ὑπάρχει τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός, οὕτω καὶ τοῦ Υἱοῦ κατ’ οὐσίαν ἐστίν, ὡς μετὰ τοῦ Υἱοῦ οὐσιωδῶς γεννηθέντος ἐκ τοῦ Πατρὸς ἀφράστως ἐκπορευόμενον. Ἡμεῖς δέ, τῇ θείᾳ Γραφῇ καὶ τῇ ἀλη­θείᾳ ἑπόμενοι, τὴν δυάδα ὑπὸ τὴν μονάδα ἀνάγομεν, τὴν μονάδα τῆς δυάδος ἀρχὴν καὶ αἰτίαν τιθέμενοι. Οἱ δὲ Λατῖνοι τὴν δυάδα ἀρχὴν καὶ αἰτίαν τῆς μονάδος τίθενται. Εἰ γὰρ καὶ αἱ τρεῖς ὑποστάσεις τῷ τῆς οὐσίας καὶ ταυτότητος λόγῳ ἕν εἰσιν, ᾗ μονάς, ἀλλ’ ἑκάστῃ τῶν τριῶν τῷ τῆς ὑποστάσεως λόγῳ ὑπάρχει μονάς· καὶ αἱ δύο δυάς, ἐπεὶ καὶ αἱ τρεῖς τριάς. Οὐκοῦν οἱ τὸ Πνεῦμα ἐκ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ τιθέμενοι τὴν δυάδα ἀρχὴν τῆς μονάδος λέγουσιν, ὅπερ ἄτοπον. Ἔτι παρεδόθη ἡμῖν ὑπὸ τῶν ἁγίων πατέρων, ὅτι αἱ τρεῖς ὑποστάσεις τῆς αὐτῆς οὐσίας καὶ ἀξίας ὑπάρχουσι, δι’ ἀλλήλων χωροῦσαι χωρίς τινος φυρμοῦ καὶ συγχύσεως, καὶ ὡς ὁ Πατὴρ ὅλος ἐν ὅλῳ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, καὶ ὁ Υἱὸς ὅλος ἐν ὅλῳ τῷ Πατρὶ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα ὅλον ἐν ὅλῳ τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ, ἔτι δὲ καὶ ὡς ἀπερίγραπτοι. Τούτων τοίνυν ὑποκειμένων, φανερὸν ὡς ἄτοπος ἡ ἐκείνων θέσις δειχθήσεται. Εἰ γὰρ διὰ μέσου τοῦ Υἱοῦ ἐκ τοῦ Πατρὸς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον τὴν ὕπαρξιν κέκτηται καὶ οὐκ ἀμέσως, διηρημένον ἂν εἴη τοῦ Πατρός· Ἃ γάρ ἐστιν ἀδιαίρετα, τούτων οὐδὲν μεταξύ· ὧν δ’ ἔστι τι μεταξύ, ταῦτα πάντως ἀλλήλων διηρημένα· δι’ οὗ γὰρ ἀλλήλοις ἑνοῦνται, ἐκεῖνο ἀμφοτέρων διαίρεσις. Ὥστε οὐκ ἀδιαίρετος ἡ Τριάς, ὅπερ ἡμῖν οὐχ ὑπέκειτο. Ἔτι ἐπεὶ τὰ τρία πρόσωπα, ὁμοούσιά τε καὶ ἰσότιμα ἀλλήλοις ὑπάρ­χοντα, ἀπερίγραπτα τυγχάνει δι’ ἀλλήλων χωροῦντα, κατ’ οὐδένα τρόπον ἐνδέχεται ἓν ἐξ αὐτῶν μέσον τῶν λοιπῶν δύο εἶναι, ὥστε δι’ ἐκείνου ἀλλήλοις ἡνῶσθαι· πᾶν γὰρ τὸ ἔκ τινος διά του προϊόν, ἢ τόπῳ ἢ φύσει ἐκείνου διώρισται. Ἀμέσως ἄρα τὸ ἅγιον Πνεῦμα πρόεισιν ἐκ τοῦ Πατρός. Ἔτι πῶς ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱὸς ὑπάρχουσιν ἐν ὅλῳ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι; πότερον ἀμέσως ἀμφότεροι ἢ ἀμέσως μὲν ὁ Υἱός, δι’ αὐτοῦ δὲ ὁ Πατήρ; Οἰκειότερον ἄρα τῷ Υἱῷ ἢ τῷ Πατρὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον. Ὃ γὰρ ἀμέσως ἐνυπάρχει, τοῦτο ἐγγύτερον· τὸ δὲ ἐγγύτερον, ἅπαν οἰκειότερον. Εἰ δὲ τοῦτο ἄτοπον, καὶ ἀμέσως ἐν ὅλῳ τῷ Πνεύματι ὁ Πατὴρ ὑπάρχει, δῆλον ὅτι ἀντιστρέφει, ὥστε τὸ Πνεῦμα ὅλον ἐν ὅλῳ τῷ Πα­τρὶ ἀμέσως ὑπάρχειν. Οὐκ ἂν ἄρ’ ἐμμέσως ἐξ ἐκείνου σχοίη τὴν ὕπαρξιν, μάλι­στα δ’ ἄν τις τοῦτο ἐλέγξειεν ὡς ἀνακόλουθον ἐκ τῶν ὧν προφέρουσι λόγων τινές, συνιστᾶν βουλόμενοι τὰς ἑαυτῶν ὑπολήψεις. Ὡς γὰρ λέγουσι, δι’ οὐδὲν ἄλλο τὸ Πνεῦμα καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ προβάλλουσιν, ἢ ἶνα δείξωσι κατὰ πάντα τοῦτον ἴσον τῷ Πατρί, ἄνισον αὐτὸν ὑπολαμβάνοντες τῷ Πατρί, εἰ μὴ καὶ ἐξ αὐτοῦ ὁ παράκλητος πρόεισιν. Οὐκοῦν ἔδει τὸν αὐτὸν τρόπον ἐξ ἀμφοτέρων προέρχεσθαι ἢ ἀμέσως ἢ ἐμμέσως, καὶ μὴ ἐκ τοῦδε μὲν ἐμμέσως, ἐκ τοῦ λοιποῦ δὲ ἀμέσως, εἴπερ κατὰ τοῦτο ἐξισοῦν τῷ Πατρὶ τὸν Υἱὸν ἐβούλοντο. Νῦν δὲ καὶ τὸ οὐκ ὀρθὸν δόγμα ἔσχε παρείσδυσιν καὶ ἡ ἀνισότης ἔμεινεν ὡς πρῶτον. Ἔτι, εἰ δεῖ καὶ τὸν Υἱὸν αἴτιον εἶναι, εἴπερ τῷ Πατρὶ ὁμοούσιος, δεῖ καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον τοῦθ’ ὑπάρχειν, εἴπερ ἀμφοῖν ὁμοούσιον· καὶ οὐκ ἄλλως καὶ ἄλλως, ἀλλ’ ὡσαύτως καὶ τῶν αὐτῶν καὶ τὰ τρία αἴτια εἶναι. Ὥστ’ ἐπεὶ ὁ Πατὴρ αἴτιός ἐστι τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, τοῦ μὲν γεννητῶς, τοῦ δὲ ἐκπορευτῶς, δεῖ ἄρα τῶν αὐτῶν ὡσαύτως καὶ τὸν Υἱὸν καὶ τὸ Πνεῦμα εἶναι αἴτια· τοῦτο δὲ ἀδύνατον. Ποῦ γὰρ μὲν ὁ Θεολόγος Γρηγόριος δίῤῥυτον χάριν καὶ δίδυμον ἀκτῖνα ἐκ μόνης πηγῆς τοῦ Πατρὸς τὸν Υἱὸν καὶ τὸ Πνεῦμα φάσκων, ποὺ δὲ εἰς ἓν αἴτιον τὸν Πατέρα ἄμφω τὰ αἰτιατὰ λέγων ἀναφέρεσθαι, πρῶτον μὲν ὅτι πάντων μία πρώτη ἀρχή, ἐξ ἧς ἅπαντα, εἶθ’ ὅτι καθ’ ὅσα λέγεται ὁ Υἱὸς τῷ Πατρὶ ὁμοούσιος, ταῦτα ἀπαραλλάκτως καὶ ἐπίσης ὁ Υἱὸς τῷ Πατρὶ ἔχει· ὡσαύτως δὲ καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἐπεὶ ἀμφοῖν ὁμοούσιον. Καὶ ὅτι, ὅπερ οὐκ ἔχει μία τις τῶν τριῶν ὑπο­στάσεων, ἕτερα δέ τις τοῦτ’ ἔχει, τοῦτο χαρακτηριστικόν ἐστιν ὑποστάσεως. Εἰ οὖν ἀμέσως ἐξ ἀμφοῖν ἐκπορεύεται, ἢ πάντως ὡς ἐκ μιᾶς πηγῆς τῷ ἀριθμῷ ἢ ὡς δύο. Εἰ μὲν οὖν ὡς ἐκ μιᾶς τῷ ἀριθμῷ πηγῆς ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ τὸ Πνεῦμα προέρχεται, ἓν ἔσται τῷ ἀριθμῷ τὸ προβάλλον. Ὥστε ἔσται ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱὸς εἷς τῷ ἀριθμῷ προβολεὺς καὶ αἴτιος τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Μία ἄρα Πατρὸς καὶ Υἱοῦ ὑπόστασις, καὶ ἀπῴχετο ἡ Τριάς, εἰς δυάδα περιορισθεῖσα. Τὸ γὰρ εἶναι προβολέα καὶ αἴτιον, ἐμφαντικόν ἐστιν ὑποστάσεως, εἴπερ οὐκ ἔστι καὶ τοῦ Πνεύματος. Εἰ δὲ ὡς ἐκ δύο τῷ ἀριθμῷ πηγῶν ἐξ ἀμφοῖν πρώτως πρόεισι, δύο πρῶται ἀρχαὶ ἔσονται, μὴ ἀναγομένης τῆς ἑτέρας ὑπὸ τὴν ἑτέραν. Καθ’ ὃ γὰρ ἄρχῃ, οὐ συμβαίνει τὸν Υἱὸν ὑπὸ τὸν Πατέρα ἀνάγεσθαι, ὅπερ συνέβαινε τοῖς δι’ αὐτοῦ ἐκ τοῦ Πατρὸς τὸ Πνεῦμα προβάλλουσιν, ἀλλ’ εἴπερ καθ’ ὃ Υἱός· ὥστε οὐ μία πρώτη πάντων ἀρχή.

Ὁρᾶτε πόσα ἄτοπα ἕπεται πανταχόθεν τοῖς λέγουσι τὸ Πνεῦμα ἐκ τοῦ Πα­τρὸς Υἱοῦ τε ἐκπορεύεσθαι; Μὴ διὰ τὸν Κύριον κακῶς φρονεῖν θέλετε. Εἰ γὰρ καὶ Λατῖνοι, ἡ τῆς Ῥώμης Ἐκκλησία καὶ ἄλλοι, εὐπαραδέκτους δῆθεν παράγουσι μάρτυρας, Αὐγουστῖνον, Ἀμβρόσιον, Ἱερώνυμον καὶ ἄλλους τινάς, ἀλλ’ ἔχομεν καὶ ἡμεῖς ἀναπαραγαγεῖν ὑπὲρ τῆς ἀληθείας πολλῷ πλείονας καὶ ἀξιοπιστοτέρους· ποίους τούτους; τοὺς ἐν ταῖς ἁγίαις συνόδοις διαπρέψαντας θεοφόρους πατέρας, τοὺς τὴν γῆν οὐρανώσαντας καὶ ὑπὲρ ἥλιον τοῖς θαύμασι καὶ καλοῖς ἔργοις διαλάμψαντας, ἐκ Πατρὸς μόνου τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεσθαι ἀποφηναμένους καὶ μὴ ἕτερον φρονεῖν προστάττοντας ἐν ἐπιτιμίοις βαρυτάτοις τοῦ ἀναθέματος, Παύλῳ ἑπόμενοι ἀποφηναμένῳ, «εἴ τις εὐαγγελίζεται ὑμῖν ἄλλο τι, παρ’ ὃ παρελάβετε, ἀνάθεμα ἔστω»^[12].

Εἰ γὰρ ἦν προβολεὺς ὁ Υἱὸς καὶ τοῦ Πνεύματος αἴτιος, πῶς αἱ οἰκουμενικαὶ σύνοδοι τὸ τοιοῦτον ἀναγκαιότατον δόγμα παρεσιώπησαν; Εὔδηλον οὖν ἐντεῦθεν, ὅτι τοῖς αὐτῶν θελήμασι χαριζόμενοι, μετὰ τὰς ἁγίας συνόδους τὴν προσθήκην ταύτην προσέθεντο. Εἰ μὴ γὰρ τοῦτο ἦν, οὐκ ἂν ὁμονοούντων, ἁπάντων, καὶ αὐτοὶ συμπαρῆσαν ταῖς ἁγίαις ἑπτὰ συνόδοις οἱ τοῖς Ῥώμης ἱερώτατοι πρόεδροι.

Εἰ οὖν καί τινα σοφιζόμενοι οἱ πρὸ ἡμῶν εἶπον, σοφίσματα ἀνατρέποντες, ὡς εἴπομεν, πάτταλον παττάλοις ἐκκρούοντες, ἀλλ’ ἡμεῖς οὐκ ἐν πειθοῖ σοφίας ἀνθρωπίνης τὰ ἡμέτερα οἰκονομοῦμεν, ἀλλὰ Γραφῆς ἀποδείξεσι τὴν σύστασιν κεκτῆσθαι ἐθέλομεν. Παῦλος γὰρ λέγει, μηδεὶς ἔστω «ὁ συλαγωγῶν ὑμᾶς διὰ τῆς φιλοσοφίας καὶ κενῆς ἀπάτης»^[13]. Ἐξ οὗ δὴ θείου ῥητοῦ διδασκόμεθα, τὴν ἀληθῆ φιλοσοφίαν οὐδόλως μάχεσθαι τῇ θεολογίᾳ· ἀλήθεια γὰρ τῇ ἀληθείᾳ οὐ μάχεται. Καὶ δῆλον ἐκ τοῦ ἑπομένου, «καὶ κενῆς ἀπάτης». Ὥστε ἡ μὴ διάκενος σοφία ὑπηρετεῖ τῇ θεολογίᾳ μᾶλλον ἢ ἀντιφέρεται. Καὶ ὑμεῖς οὖν, ὦ τέκνα μου ἐν Χριστῷ ἀγαπητά, ἅτε σὺν Θεῷ μὴ διάκενον ἔχοντες σοφίαν, συνηγορεῖν ὀφείλετε τῇ θεολογίᾳ, ἧς πάντως ἀρχηγὸς οὐκ ἄγγελος, οὐκ ἄνθρωπος, ἀλλ’ αὐτὸς ὁ Κύριος· εἶτα καὶ οἱ συμφωνοῦντες αὐτῷ θεῖοι τῆς Ἐκκλησίας ποιμένες καὶ διδάσκαλοι, ἐξ ὧν μετὰ τῶν ἄλλων καὶ οἱ τῆς ἁγίας καὶ οἰκουμενικῆς ζ΄ συνόδου πατέρες καὶ τοῦτο ἐθέσπισαν· «ἡμεῖς τοὺς προστιθέντας τι ἢ ἀφαιροῦντας ἀναθεματίζομεν». Ἔτι οὐδὲ τοῦτο παροπτέον, ἀγαπητοί, ὅτι ἀπὸ τῆς ἑβδόμης, πέντε καὶ ἑβδομήκοντα παρελθόντων ἐνιαυτῶν, ἐπὶ τῆς βασιλείας Βασιλείου τοῦ Μακεδόνος ἐν Κωνσταντινουπόλει σύνοδος τοπικὴ συνηθροίσθη. Ταύτης δὲ τῆς τηνικαῦτα συναθροισθείσης ἁγίας συνόδου τὸ αἴτιον ἦν, δι’ ἣν τὸ πᾶν εἴργασται, τῇ τοῦ πάπα βουλῇ καὶ τῇ βασιλέως προτροπῇ, ἵνα Φώτιον τὸν ἁγιώτατον τῷ θρόνῳ τῆς βασιλίδος ἐγκαθιδρύσῃ καὶ τοὺς μετά τινος ἐπικρύψεως τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον τολμῶντας λέγειν καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι ἐκκηρύκτους ποιήσῃ. Ταύτῃ γοῦν τῇ συνόδῳ ὁ ἁγιώτατος πάπας Ἰωάννης, διὰ Πέτρου ἐπισκόπου καὶ καρδιναλίου, Παύλου τε καὶ Εὐγενίου, ἐπισκόπων τε καὶ τοποτηρητῶν αὐτοῦ, συνομολογεῖ, καὶ τὸν εἰς τὸ ἑξῆς προσθεῖναι ἢ ἀφελέσθαι τι τολμήσοντα καθυποβάλλει τῷ ἀναθέματι. Ἀλλὰ δὴ καὶ οὗτος ὁ πάπας Ἰωάννης, τούτῳ τῷ Φωτίω τότε ἐπιστέλλων, φησί. «Πάλιν παραδηλοῦμαι τῇ σῇ αἰδεσιμότητι περὶ τοῦ ἄρθρου τούτου, δι’ ὃ συνέβη τὰ σκάνδαλα μέσον τῶν Ἐκκλησιῶν τοῦ Χριστοῦ, ἔχε πρὸς ἡμᾶς πληροφορίαν, ὅτι οὐ μόνον λέγομεν τοῦτο, ἀλλὰ καὶ τοὺς πρώτως θαῤῥήσαντας τῇ ἑαυτῶν ἀπονοίᾳ τοῦτο ποιῆσαι, παραβάτας κρίνομεν τῶν θείων λογίων καὶ μεταποιητὰς τῆς θεολο­γίας τοῦ δεσπότου Χριστοῦ καὶ τῶν ἁγίων πατέρων, καὶ μετὰ τοῦ Ἰούδα αὐτοὺς τάττομεν». Καὶ τόδε εἰς πίστωσιν ἔτι, ὅτι ἔκτοτε μέχρι τοῦ Χριστοφόρου ἔτη παρῆλθον ρλ΄, ἐν οἷς πάντες οἱ τῆς Ῥώμης ἱερώτατοι πρόεδροι ἡμῖν συνεφώνουν.

Ἀλλὰ τὶ ταῦτα εἴποί τις ἄν, εἰ καὶ θαυμάσια εἰς τὴν τῆς ἀληθείας κατάληψιν ἐμψανέστερον γινόμενον τὸ περὶ τοῦ Πνεύματος ζητούμενον ἀπό τε τῶν ἀπο­φάσεων τῶν ἁγίων ἑπτὰ οἰκουμενικῶν συνόδων, δισχιλίων ὄντων τὸν ἀριθμὸν τῶν ἐν ταύταις ἀγωνισαμένων θείων πατέρων καὶ ὑπεραρκούντων, καὶ ἀπὸ τῶν δεσποτικῶν ῥημάτων αὐτῶν. Ὧν δὴ ἁγίων τὰ δόγματα καὶ τοὺς νόμους στέργειν δίκαιον καὶ θαυμάζειν καὶ τούτοις ἐμμένειν. Οὐχ ἧττον γὰρ βίου λαμπρότητι, ἢ λόγου δυνάμει, ὡς ἀστέρες ἐξέλαμπον, οὐχ ἓν ἔθνος τῇ εὐσεβείᾳ πυρσεύσαντες, ἀλλ’ ὅσα περ ἀτεχνῶς ὁ ὁρώμενος ἥλιος ἐφορᾷ.

Φασὶ τοίνυν οἱ ἐν τῇ κατὰ Νίκαιαν πρώτῃ συνόδῳ συνελθόντες φωστῆρες ἅγιοι πατέρες πρὸς τὸν διαποροῦντα φιλόσοφον τοιάδε μετὰ τῶν ἄλλων. «Δέχου μίαν θεότητα Πατρός, τοῦ γεννήσαντος τὸν Υἱὸν ἀνεκφράστως, καὶ τοῦ Υἱοῦ τοῦ γεγεννημένου ἐξ αὐτοῦ, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, τοῦ ἐκπορευόμενου ἐξ αὐτοῦ τοῦ Πατρός, ἰδίου δὲ ὄντος τοῦ Υἱοῦ, καθά φησιν ὁ θεῖος ἀπόστολος· «εἴ τις πνεῦμα Χριστοῦ οὐκ ἔχει, οὗτος οὐκ ἔστιν αὐτοῦ». Προσέχειν δὲ ἄξιον· οὐ γὰρ μάτην εἴρηται τῷ θείῳ ἐκείνῳ χορῷ τὸ περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος εἰρημένον, τοῦ ἐκπορευομένου ἐξ αὐτοῦ τοῦ Πατρός. Οὐ γὰρ οὕτως εἰώθαμεν τὰ νοήματα ἀπαγγέλλειν, ἀλλ’ ἐπειδὴ προσεχῶς τοῦ Υἱοῦ ἐμνημόνευσαν, εἰπόντες, δέχου καὶ ἐπὶ τοῦ Υἱοῦ τὴν αὐτὴν θεότητα, γεγεννημένου ἐξ αὐτοῦ, εἶτα ἐπήγαγον, καὶ ἁγίου Πνεύμα­τος τοῦ ἐκπορευόμενου ἐξ αὐτοῦ. Δείσαντες οἱ μακάριοι πατέρες, μήποτε τὸ ἐξ αὐτοῦ περὶ τοῦ Υἱοῦ εἰρῆσθαι δόξῃ τισί, συνῆψαν τῷ ἐξ αὐτοῦ τὸ ἐκ τοῦ Πατρός, ὅπως μηδεμία χώρα περιλειφθῇ προφάσεως τοιαύτης. Εἰ δὲ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορευόμενον ᾔδεσαν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, περίεργον ἡ προσθήκη· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τοῦ τὸν λόγον οὕτω παραγαγεῖν καὶ διαιρέσει χρήσασθαι· καὶ τὴν μὲν προ­βολὴν ἀποδοῦναι τῷ Πατρί, περὶ δὲ Υἱοῦ εἰπεῖν, ὡς ἴδιον αὐτοῦ ἐστιν, ὅπερ ἴδιον, οἰκειότητα φυσικὴν ἐμφαίνει τοῦ Πνεύματος πρὸς τὸν Υἱόν. Καὶ αὐτοῦ εἶναι τὸ Πνεῦμα δείκνυσιν, οὐ μέντοι γε ἐξ αὐτοῦ ἐκπορευόμενον, ὡς ὁ Παῦλος λέγει· «εἴ τις πνεῦμα Χριστοῦ οὐκ ἔχει, οὗτος οὐκ ἔστιν αὐτοῦ». Καὶ ὁ Βασίλειος· «ἀλλὰ καὶ Πνεῦμα Χριστοῦ λέγεται, ὡς ᾠκειωμμένον κατὰ φύσιν αὐτῷ». Καὶ ὁ Χρυσόστομος· «Πνεῦμα Θεοῦ καὶ Πνεῦμα τὸ ἐκ τοῦ Θεοῦ· ἄλλο ἐστὶ λέγειν τοῦ Θεοῦ, καὶ ἄλλο ἐκ τοῦ Θεοῦ. Πᾶσα οὖν ἀνάγκη, καὶ ἄλλο Υἱοῦ εἶναι τὸ Πνεῦμα λέγειν, καὶ ἄλλο ἐκ τοῦ Υἱοῦ εἶναι». Καὶ πάλιν ὁ μακάριος χορὸς οὗτος· μία μὲν ἡ φύσις, τρία δὲ τὰ πρόσωπα λεκτέα· πηγή, ποταμός, ὕδωρ. Ἀλλ’ οὐδεὶς καλεῖ τὸν ποταμὸν πηγήν, ἢ τὴν πηγὴν ποταμόν. Πηγὴ οὖν θεότητος ὁ Πατήρ, γεννῶν τὸν Υἱόν, προβάλλων δὲ τὸ Πνεῦμα. Ἀποφάσκεται δὲ ἡ πηγὴ ἐκ τοῦ Υἱοῦ. Ὡς καὶ Χρυσόστομος ἐξη­γούμενος τὸν 93ον ψαλμὸν σαφηνίζει λέγων. «Πόθεν τὸ ὕδωρ τὸ ζῶν; ζητήσωμεν αὐτοῦ τὴν πηγήν. Πηγὴ ὕδατος ζῶντος ὁ Πατήρ, ποταμὸς ἐκ ταύτης προερχόμε­νος ὁ Υἱός, ὕδωρ τούτου τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἐκ τῆς πηγῆς προερχόμενον τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός».

Οἱ δὲ ἐν τῇ δευτέρᾳ οἰκουμενικῇ, συνῳδὰ τούτοις φάσκοντες, θεολογοῦσι· «Πιστεύομεν καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ κύριον, τὸ ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον». Ἡ γὰρ συνέλευσις τῆς δευτέρας συνόδου ταύτης, ὡς οἴδατε, ἐπὶ τῆς βα­σιλείας Θεοδοσίου τοῦ μεγάλου συναθροισθεῖσα, κατὰ τοῦ πνευματομάχου Μακεδονίου ἐγένετο. Ὅθεν καί, ὡς ἡ πρώτη τὸ ὁμοούσιον ἐκήρυξε, κτίσμα τοῦ θεομανοῦς Ἀρείου τὸν Υἱὸν βλασφημήσαντος, οὕτω καὶ αὐτὴ ἡ δευτέρα σκοπὸν ἔχει κύριον περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Ὅθεν καὶ περὶ αὐτοῦ διετράνωσε τὴν ἐκπόρευσιν.

Ἀλλὰ καὶ ἡ τρίτη σύνοδος ἡ οἰκουμενικὴ συμφρονοῦσα λέγει αὐταῖς, καὶ ἡ τετάρτη ὁμοίως· ἡ μὲν ἀποφηναμένη «μηδενὶ ἐξεῖναι ἑτέραν πίστιν προφέρειν παρὰ τὴν ἐν Νικαίᾳ, ἡ δὲ «κατ’ οὐδένα τρόπον σαλεύεσθαι πρός τινων ἀνεχόμεθα τὴν ὁρισθεῖσαν πίστιν». Ἡ δὲ πίστις, ὡς φαίνεται, πρώτης καὶ δευτέρας ἡ περὶ τοῦ Πνεύματος, ὅτι ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται, ἴδιον δὲ καὶ τοῦ Υἱοῦ. Ὁρᾶτε, πῶς ἀλλήλων ἔχονται, καὶ μία τὴν ἑτέραν κυροῖ;

Δῆλον δὲ ὅτι καὶ οἱ τῆς πέμπτης οἰκουμενικῆς καὶ περὶ τούτου ἐλάλησαν καὶ περὶ ἄλλων ζητημάτων θεολογικῶν, ἐξ ὧν λέγει ῥητῶς. «Πολλῶν γὰρ ὄντων, ἐν οἷς οὐ πρὸς εὐσέβειαν ἔλεγον οἱ περὶ Ὠριγένην, (δι’ ὃν καὶ καθ’ οὗ ὁ σκοπὸς τῇ συνόδῳ ταύτῃ), πάντων ἕνεκεν συνῆλθε καὶ τῷ βαράθρῳ παρέδωκε». Τοῦτο καὶ ἡ κατὰ Μασσαλιανῶν σύνοδος ποιήσασα φαίνεται. Λέγει γὰρ ἐν τοῖς αὐτοῖς πρακτικοῖς ῥητῶς. «Ἐπὶ πολλοῖς γὰρ αὐτοὺς φωράσασα βλασφημοῦντας, ἐπὶ πᾶσιν, ὡς εἰκός, ἀπεκήρυξεν». Οὐκ ἔθος γὰρ ταῖς οἰκουμενικαῖς συνόδοις, ἵνα περὶ ὧν ἡ πρόθεσις μόνον, περὶ τούτων ποιεῖσθαι τοὺς λόγους, ἀλλὰ καὶ περὶ πάντων τῶν ἀναφυέντων τὸ δέον ὁρίζουσιν, ὡς εἴπομεν, ὡς ἔν τε τῇ πρώτῃ φανερόν, δευτέρᾳ, τρίτῃ, τετάρτῃ, πέμπτῃ καὶ ταῖς λοιπαῖς. Καὶ οὐδὲ μέχρι δογμάτων τὴν προθυμίαν ἔστησαν, ἀλλὰ καὶ τῆς ἄλλης ἐφρόντισαν ἐκκλησιαστικῆς τάξεως, κανόνας ἐκδόντες, τῆς ὀρθῆς πολιτείας ἕνεκα. Θεῷ γὰρ ζῶντι λατρεύοντες, οὐχ ἱκανὸν ἥγηντο ἐν δόγμασι μὲν ὑγιαίνειν, ἐν ἔργοις δὲ νοσεῖν· νεκρὰ γὰρ ἡ τοιαύτη πίστις καὶ ἥκιστα Θεῷ ζῶντι πρέπουσα.

Ἔτι καὶ ἡ ἕκτη ἐν τῷ πρώτῳ κανόνι, ταύταις ὁμονοοῦσα καὶ ἐν Πνεύματι ἁγίῳ κινουμένη, λέγει. «Ὁρίζομεν ἀκαινοτόμητόν τε καὶ ἀπαράπτωτον φυλάττειν τὴν παραδοθεῖσαν πίστιν ἡμῖν ὑπὸ τῶν ἁγίων ἀποστόλων καὶ τῶν τιη΄ ἁγίων πατέρων τῶν ἐν Νικαίᾳ καὶ τῶν λοιπῶν ἁγίων συνόδων καὶ πάντων τῶν ἐν Ἐκκλησίᾳ Θεοῦ διαπρεψάντων ἀνδρῶν, οἳ γεγόνασι φωστῆρες ἐν κόσμῳ, λόγον ζωῆς ἐπέχοντες», καὶ τὰ λοιπά.

Προσέτι καὶ ἡ ἑβδόμη, τὴν χρυσαυγῆ ἅλυσιν ταύτην πλέκουσα καὶ συνέλκουσα ἁγίῳ Πνεύματι ἑνί, ἐν τῷ ὅρῳ αὐτῆς ἀποφαίνεται. «Ἡμεῖς τῇ ἀρχαίᾳ θεσμοθεσίᾳ τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας ἐπακολουθοῦμεν, ἡμεῖς τοὺς θεσμοὺς τῶν πατέρων φυλάττομεν, ἡμεῖς τοὺς προστιθέντας τι ἢ ἀφαιροῦντας ἐκ τῆς Ἐκκλη­σίας ἀναθεματίζομεν».

Καὶ ταῦτα μὲν ἡ κοινὴ ψῆφος τῶν ἁγίων οἰκουμενικῶν ἑπτὰ συνόδων ὡς ἐν συντόμῳ ἀπεφήνατο.

Σκοπῶμεν δέ, εἰ δοκεῖ, καὶ τὰ ἐν ἰδίοις συγγράμμασι τῶν ἐν ταύταις ἐξάρχων καὶ οἰκουμενικῶν διδασκάλων, τὶ ἕκαστος εἶπε περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἀναφορὰν ποιούμενος καὶ περὶ ἐκπορεύσεως δογματίζων. Καὶ πρῶτον σκοπήσωμεν τὸν τῆς παλαιᾶς Ῥώμης ἅγιον Σύλβεστρον, τὶ ἐν τῇ κατὰ τοῦ γόητος ἐκεί­νου εὐχῇ εἶπεν, (οὗτος γὰρ ἔξαρχος ἦν τῆς πρώτης συνόδου). «Εἷς ὑπάρχει Θεὸς ἀληθινός, ὁ Πατήρ, ἀληθινὸν Υἱὸν ἔχων ἐξ αὐτοῦ γεννηθέντα, ἀληθινὸν Πνεῦμα ἅγιον ἐξ αὐτοῦ ἐκπορευόμενον». Ἀλλὰ καὶ ὁ μέγας τῆς ἀληθείας κῆρυξ, ὁ μακά­ριος Ἀθανάσιος, πολλὰ ἐν τοῖς αὐτοῦ συγγράμμασι λέγει, ἀλλὰ κἂν τῇ πρὸς Σεραπίωνα· «Οὐκ οὖν καλῶς φρονοῦντες περὶ τοῦ Πνεύματος τοῦ ἁγίου, οὐδὲ περὶ τοῦ Υἱοῦ καλῶς φρονοῦσιν· εἰ γὰρ ἐφρόνουν ὀρθῶς περὶ τοῦ Λόγου, ἐφρόνουν ἂν ὑγιῶς καὶ περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὃ παρὰ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται, καὶ τοῦ Υἱοῦ ἴδιον ὄν, παρ’ αὐτοῦ μεταδίδοται τοῖς μαθηταῖς καὶ πᾶσι τοῖς πιστεύουσιν εἰς αὐτόν». Ὡς καὶ ἐν τῷ περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος αὐτοῦ λόγῳ λέγει, καὶ τῷ περὶ τῆς ἁγίας Τριάδος, καὶ ἐν τῷ λόγῳ τῷ ἀρχομένῳ «πιστεύομεν εἰς ἕνα Θεόν»· καὶ ἐν ἄλλοις λόγοις αὐτοῦ πολλοῖς ἐφαπλοῖ τὴν ἐκπόρευσιν ἐκ τοῦ Πα­τρός. Καὶ ὁ πολὺς τὴν σοφίαν Κύριλλος ἐν τῷ περὶ τῆς ἁγίας Τριάδος λόγῳ αὐτοῦ· «αἱ προσκυνηταὶ δυνάμεις γινώσκονται καὶ πιστεύονται ἐν Πατρὶ ἀνάρχῳ, ἀναιτίῳ, ἀγεννήτῳ, ἐν Υἱῷ μονογενεῖ, γεννηθέντι ἀῤῥήτως ἐκ τοῦ Πατρός, καὶ ἐν Πνεύματι ἁγίῳ τῷ ἐκπορευομένῳ ἐκ τοῦ Πατρός, οὐ γεννητῶς καθάπερ ὁ Υἱός, ἵνα μὴ δύο υἱοὶ ἐν τῇ Τριάδι, ἀλλ’ ἐκπορευομένως ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, ὡς ἀπὸ στόματος, πεφηνότι δὲ διὰ τοῦ Υἱοῦ ἐν πᾶσι τοῖς ἁγίοις». Διατρανοῖ δὲ τὴν ἐκπόρευσιν τὸ κατὰ Λουκᾶν ἐξηγούμενος, καὶ ἐν τῷ περὶ τοῦ ἁγίου Πνευμα­τος λόγῳ τῷ ἀγωνιστικῷ, καὶ ἐν ἄλλοις τόποις ἀπείροις.

Δάμασος δὲ ὁ πάπας Ῥώμης, ὁ τῆς δευτέρας ἔξαρχος, (ὡς ὁ Κύριλλος τῆς τρίτης ἦν), πρὸς Παυλῖνον γράφων, φησίν. «Εἴ τις μὴ εἴποι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρὸς εἶναι ἀληθῶς καὶ κυρίως, ὡς καὶ τὸν Υἱὸν ἐκ τῆς θείας οὐσίας τοῦ Θεοῦ, Θεὸν Λόγον, ἀνάθεμα ἔστω». Καὶ ὁ πάπας Ἀγάθων, ἐπιστέλλων βασιλεῦσι Ῥωμαίων, λέγει. «Καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ κύριον, τὸ ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον». Ἄρχεται δὲ οὕτως. «Αὕτη ἐστὶν ἡ τελεία ἡμῶν εἴδησις, ἵνα τοὺς ὅρους τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας παραφυλάξωμεν, πιστεύοντες εἰς ἕνα Θεόν», καὶ τὰ λοιπά.

Τοῖς ἀρχιερεῦσι δὲ τούτοις Ῥωμαίων συνᾴδουσι καὶ οἱ τρεῖς ἀνατολικοὶ φω­στῆρες, ὁ μὲν Βασίλειος, ἐν τῷ λόγῳ τῷ κατὰ Ἀνομοίων, οὗ ἡ ἀρχὴ «μάχεται Ἰου­δαϊσμὸς Ἑλληνισμῷ», λέγει. «Κυρίως ὁ Υἱὸς ἐκ τοῦ Θεοῦ καὶ τὸ Πνεῦμα ἐκ τοῦ Θεοῦ· ἐπειδὴ ὁ Υἱὸς ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐξῆλθε, καὶ τὸ Πνεῦμα ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται. Ἀλλ’ ὁ μὲν Υἱὸς ἐκ τοῦ Πατρὸς γεννητῶς, τὸ δὲ Πνεῦμα ἀῤῥήτως ἐκ τοῦ Θεοῦ»^[14]. Καὶ ἐν τῇ πρὸς τὸν ἀδελφὸν Γρηγόριον ἐπιστολῇ κηρύττει καὶ ἐν ἄλλοις. Ὁ δὲ Γρηγόριος ἐν τῷ δευτέρῳ εἰρηνικῷ φησι: «Διὰ τοῦτο, ἐπὶ τῶν ἡμετέρων ὅρων ἱστάμενοι, τὸ ἀγέννητον εἰσάγομεν, καὶ τὸ γεννητόν, καὶ τὸ ἐκ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, ὡς μὲν πού φησιν αὐτὸς ὁ Θεὸς Λόγος». Καὶ ἐν τῷ περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος λόγῳ θεολογεῖ τὴν ἐκπόρευσιν ἐκ τοῦ Πατρός, καὶ ἐν ἄλλοις τόποις τῶν συγγραμμάτων αὐτοῦ. Καὶ ὁ θεῖος Χρυσόστομος ἐν τῷ περὶ τοῦ ἁγίου Πνευ­ματος λόγῳ λέγει. «Ἐὰν ἀκούσῃς, ἀποστελῶ ὑμῖν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, μὴ τὴν θεότητα ἐκλάβῃς· θεότης γὰρ οὐκ ἀποστέλλεται· ὀνόματα δέ εἰσι ταῦτα, τὴν ἐνέργειαν σημαίνοντα. Ὅταν οὖν λέγῃ, πέμψω ὑμῖν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὴν δω­ρεὰν λέγει τοῦ Πνεύματος. Λύει δὲ τοῦτο ὁ Σωτὴρ λέγων, «μείνατε ἐν Ἱερουσαλήμ, ἕως οὗ ἐνδύσησθε δύναμιν ἐξ ὕψους». Ἀλλὰ καὶ Γρηγόριος ὁ Νύσσης ἐν τῷ περὶ θεωνυμίας λόγῳ. «Ἓν πρόσωπον καὶ τὸ αὐτὸ τοῦ Πατρός, ἐξ οὗ ὁ Υἱὸς γεννᾶται, καὶ τὸ ἅγιον ἐκπορεύεται Πνεῦμα», καὶ τὰ λοιπά.

Καὶ ὁ Διονύσιος ὁ θεσπέσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης ἐν τῷ λόγῳ τῷ «περὶ ἡνωμένης καὶ διακεκριμένης θεολογίας» συνᾴδει αὐτοῖς· «μόνη πηγὴ τῆς ὑπερουσίου θεότητος ὁ Πατήρ» θεολογῶν, καὶ τὰ ἑξῆς^[15]. Ἔτι καὶ ὁ ἅγιος Αὐγουστῖνος ἐν τῇ πρὸς Μαξιμῖνον ἐπιστολῇ, Γρηγόριός τε ὁ θαυματουργὸς ἐν τῇ ἐκθέσει τῆς αὐτοῦ πίστεως, ὁ ἅγιος Ἱερώνυμος ἐν τῇ πρὸς Δάμασον ἐπιστολῇ. Ὁ θεῖος Νεῖ­λος ἐν τῷ περὶ τῆς ἁγίας Τριάδος λέγει· «ἡ ἁγία καὶ καθολικὴ Ἐκκλησία τὸν μὲν Πατέρα δογματίζει ἀγέννητον, τὸν Υἱὸν γεννητὸν ἐκ τοῦ Πατρός, τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον καὶ αὐτὸ ἐκπορευτὸν ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, ἀλλ’ οὐχὶ καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ». Καὶ μετὰ τούτους πάντας ὁ θεῖος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ὁ τῶν καλλίστων ἡγεμὼν καὶ διδάσκαλος καὶ ἀκριβέστατος τῶν ὀρθῶν δογμάτων ὑφηγητής, ὁ πᾶσαν ἀμφιβολίαν μεθ’ ὅσου περιαιρῶν τοῦ κρείττονος, ὁ τὸν νοῦν τῶν πρὸ αὐτοῦ ἁγίων πατέρων συμβιβάζων καὶ ἐξηγούμενος ἄριστα, ὃς ἐν τοῖς χρόνοις Λέοντος τοῦ Ἰσαύρου, τοῦ κατὰ τῶν ἁγίων εἰκόνων λυττήσαντος, τῆς εὐσεβείας προέστη, τὸν ζῆλον μιμησάμενος Ἠλιοῦ καὶ τοῦ ὁμωνυμοῦντος τὸν ἔλεγχον, ἐπιστολιμαίοις λόγοις ὑπὲρ τῶν σεβασμίων εἰκόνων ἐλέγξας καὶ στηλιτεύσας τὴν τῶν εἰκονομάχων δυσσέβειαν, μέσον ἐν τῷ καιρῷ τῆς ἕκτης συνόδου καὶ ἑβδόμης, τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας συμμαχήσας, ἔκδοσιν τῆς ἀληθοῦς πίστεως συγγραψάμενος, καὶ ἄλλα θεολογικὰ θαυμάσια, καὶ τρεῖς λόγους περὶ τῶν ἁγίων εἰκόνων. Εἰσὶ δὲ τὰ μὲν θεολογικὰ αὐτοῦ ἐν τῷ τόπῳ Οὐηρώνης (Verona), οἱ δὲ λόγοι ἐν τῇ πόλει Βασι­λείᾳ Ἐλβετίων, ἃ δὴ ἀνάγνωτε ἀξιῶ, ὅπως τὸ περὶ εἰκόνων, τὸ περὶ ἐπικλήσεως τῶν ἁγίων καὶ ἄλλων πολλῶν πληροφορηθείητε ἀσφαλῶς. Οὐ γὰρ ἴδια λέγει ὁ ἁγιώτατος Ἰωάννης, ἀλλ’ ἐκ τῶν Γραφῶν τὰς μαρτυρίας παράγει, ὡς εὔλογον καὶ ὑμῖν ἀξιούμενον. Οὗτος τοίνυν ὁ θεῖος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς ἐν τῷ περὶ τῆς ἁγίας Τριάδος αὐτοῦ κεφαλαίῳ η΄ θεολογῶν καὶ ταῦτα λέγει. «Χρὴ γινώσκειν, ὅτι τὸν Πατέρα οὐ λέγομεν ἔκ τινος, λέγομεν δὲ αὐτὸν τοῦ Υἱοῦ πατέρα· τὸν δὲ Υἱὸν οὐ λέγομεν αἴτιον, οὐδὲ πατέρα, λέγομεν δὲ αὐτὸν καὶ ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ Υἱὸν τοῦ Πατρός· τὸ δὲ Πνεῦμα τὸ ἅγιον καὶ ἐκ τοῦ Πατρὸς λέγομεν, καὶ Πνεῦμα Πατρὸς ὀνομάζομεν· ἐκ τοῦ Υἱοῦ δὲ τὸ Πνεῦμα οὐ λέγομεν, Πνεῦμα δὲ Υἱοῦ ὀνομάζομεν, (εἴ τις γὰρ πνεῦμα Χριστοῦ οὐκ ἔχει, φησὶν ὁ θεῖος ἀπόστολος), καὶ δι’ Υἱοῦ πεφανερῶσθαι, καὶ μεταδίδοσθαι ἡμῖν ὁμολογοῦμεν. Ἐνεφύσησε γάρ, φησί, καὶ εἶπε τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ, λάβετε Πνεῦμα ἅγιον. Ὥσπερ ἐκ τοῦ ἡλίου μὲν ἥ τε ἀκτὶς καὶ ἡ ἔλλαμψις ἡμῖν μεταδίδοται, αὐτὸς γάρ ἐστιν ἡ πηγὴ τῆς ἀκτῖνος καὶ τῆς ἐλλάμψεως, διὰ δὲ τῆς ἀκτῖνος ἡ ἔλλαμψις· καὶ αὕτη ἐστὶν ἡ φωτίζουσα ἡμᾶς καὶ μετεχομένη ὑφ’ ἡμῶν· τὸν δὲ Υἱὸν οὔτε τοῦ Πνεύματος λέγομεν, οὔτε ἐκ τοῦ Πνεύματος»^[16]. Τούτων τῶν θεσπεσίων λόγων τῆς ἁγίας Ἰωάννου ψυχῆς τί ἄν τις εἴποι σαφέστερον;

Ἀλλὰ μακρὸν ἂν εἴη πάντων συλλέγειν ἑξῆς τὰς φωνάς, αἳ τὸ Πνεῦμα ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐναργῶς κηρύττουσιν ἐκπορεύεσθαι, ἢ καὶ ἄλλα λέγειν, ἐξ ὧν τοῦτο συνάγομεν, καὶ ὅτι ἄτοπον πάντως τὸ καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ λέγειν. Πῶς γὰρ ἐννοήσωμεν τό, βαπτιζομένου τοῦ Ἰησοῦ, φάναι τὸν Ἰωάννην, «ὅτι τεθέαμαι Πνεῦμα καταβαῖνον ὡσεὶ περιστερὰν ἐξ οὐρανοῦ, καὶ ἔμεινεν ἐπ’ αὐτόν»;^[17] Εἰ μὴ γὰρ ἐκ τοῦ Πατρὸς φαίης μόνου τὸ Πνεῦμα προβεβλῆσθαι, ἀλλὰ καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ἁλώσῃ τὸν ἕνα Χριστὸν διαιρῶν εἰς δύο, κατὰ Νεστόριον, ἵν’ ἐκ τοῦ Υἱοῦ Θεοῦ εἴπῃς καταβαῖνον τὸ Πνεῦμα ἐπὶ τὸν Υἱόν τοῦ ἀνθρώπου. Ὅθεν ἕπεται τὴν ἀλήθειαν ἔχειν, ὅτι τὸ Πνεῦμα, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, ἐν τῷ Υἱῷ μένειν καὶ ἀναπαύεσθαι. Ἀλλ’ οἱ τὴν βασιλικὴν καὶ λείαν ὁδὸν ῥᾳδίως βαίνειν μὴ ἀνεχόμενοι, εἰς ἀνοδίας πάντως ἐκτρέπονται, τὴν μόνην καὶ ἀπλανῆ τῆς ἀληθείας ὁδὸν αὐθεκάστῳ γνώμῃ καταλιπόντες. Πῶς φήσωμεν τὸ ἅγιον Πνεῦμα ἐκπορεύεσθαι καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ; Εἰ μὲν ὡς ἐξ αἰτίου, ἰδοὺ δύο αἴτια, καὶ δύο ἀρχαί, Πατὴρ καὶ Υἱός, καὶ διαρχία μᾶλλον ἢ μοναρχία τὸ παρ’ ἡμῖν πρεσβευόμενον. Καὶ οὐχ ἡμέτερον λέγειν, ὅσα τὰ ἄτοπα ἕψεται. Εἰ δ’ ἑτέρως, ὡς ἐκ φεραλλήλου (διὰ τὴν εἰς ἄλληλα τούτων ἀντιπαραχώρησιν) καὶ ὡς ἁπλῶς ἐξαποστελλόμενον, ἔῤῥωται μὲν ὁ νοῦς, ἁμαρτία δὲ καθ’ ἕτερον λόγον. Πρῶτον μὲν τὴν ὑπὸ τῶν ἑπτὰ συνόδων βεβαιωθεῖσαν πίστιν τούτου ἕνεκα τῇ προσθήκῃ παραποιοῦντες, ἔπειτα τὸ ΚΑΙ προσκείμενον, ἴσην τὴν ἐκπόρευσιν δίδωσι νοεῖν ἔκ τε τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ, κἂν Λατῖνοι ἄλλως νοοῦσι. Χρὴ δὲ μὴ μόνον ὀρθῶς φρονεῖν, ἀλλὰ μηδὲ σκανδαλίζειν ἄλλους. Εἰ γὰρ ὁ ἕνα σκανδαλίζων φρικτῆς ἄξιος ἐκρίθη κολάσεως παρὰ τοῖς εὐαγγελίοις, οἱ τὴν οἰκουμένην ἀρχῆθεν πρῶτον σκανδαλίσαντες ποίας ἐκφεύξονται τιμωρίας;

Εἰ δέ τινες προφασίζονται, πῶς οὐχ οἱ τυχόντες πρῶτον εἶπον, ἵνα τὸ ῥηθὲν σκάνδαλον νοήσωμεν, ἀλλ’ Ἀμβρόσιος καὶ Αὐγουστῖνος καὶ Ἱερώνυμος, ἄνδρες ἱεροὶ καὶ πίστεως ἄξιοι, εἰρήκασιν ἐν τοῖς αὐτῶν λόγοις, ἀπολογητέον αὐτοῖς προ­φάσεις προφασιζομένοις ἐν ἁμαρτίαις, ὡς ἢ νενοθεύκασι τὰς τούτων συγγραφάς, ἢ κατ’ οἰκονομίαν ἴσως εἰρήκασιν, ᾗ καὶ Ἀθανάσιος κατὰ Ἀρειανῶν διαλεγόμενος, Βασίλειός τε καὶ ἄλλοι τῶν ἁγίων, ἀλλ’ ἀπαντῶντες συμφερόντως καὶ ἀναγκαίως ἐχρήσαντο, ἢ καὶ τῆς ἀκριβείας, ὡς ἄνθρωποι, παρεσύρησαν. «Λογισμοὶ γὰρ ἀν­θρώπων δειλοί, καὶ ἐπισφαλεῖς αἱ ἐπίνοιαι αὐτῶν»^[18]. Ὃ δὴ πολλοὶ πεπόνθασι τῶν μεγάλων ἔν τισιν, ὡς ὁ Ἀλεξάνδρειας Διονύσιος, Μεθόδιος ὁ Πατάρων, Πιέριος, Πάμφιλος, Θεόγνωστος, Εἰρηναῖος ὁ Λουγδούνων, Ἱππόλυτος ὁ μαθητὴς αὐτοῦ καὶ ἄλλοι. Τινὰς γὰρ ῥήσεις αὐτῶν οὐκ ἀποδεχόμεθα, καίπερ τἄλλα σφόδρα θαυμάζοντες. Ἔστω τοίνυν εἰπεῖν καὶ συγχωρείσθω τοῦτο, ὅτι οἱ τρεῖς αὐτοὶ εἶπον, οἱ Ῥωμαῖοι λέγουσι. Πλὴν τὶς εἶδε κατὰ τίνων γράφοντες καὶ τὶ ἐκριζοῦν ἐθέλοντες, ταῖς τοιαύταις ἀκάνθαις ἐνέπεσον καὶ τὸν νοῦν ἐνεπάρησαν, ἐφελκόμενοι πρόσω κατὰ Πνευματομάχων ἢ Υἱομάχων τινῶν τυχὸν ἢ κακίστην καὶ χείρονά τινα εἰσαξάντων γνώμην.

Τοῦτο δέ, τὸ καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ τὸ ἅγιον Πνεῦμα ἐκπορεύεσθαι, οἱ τῶν ἑπτὰ συνόδων δισχίλιοι, ὡς εἴπομεν, οὐκ ἐγνωμάτευσαν· ὧν δὴ τὸν ὅρον τῆς πίστεως οἱ πρόεδροι καὶ λαμπτῆρες τῆς Ῥωμαικῆς Ἐκκλησίας ἀναντιῤῥήτως συνεψηφίσαντο, οἶμαι δὲ καὶ οἱ τρεῖς, οὓς προειρήκαμεν, ἀληθῶς συγκατέθεντο. Ἀλλὰ καὶ δόγμα κοινὸν ἐτέθη, μήτ’ ἀφαιρεθῆναι τοῦ ὅρου τῆς πίστεως, μήτε μὴν προστεθῆναι. Ὁ δὲ ὅρος, ἤτοι τὸ σύμβολον, κηρύττει· «καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ κύριον, τὸ ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον», καὶ τὰ λοιπά.

Καὶ ὁ θεῖος Γρηγόριος ὁ Διάλογος, οὐ πολὺ μετὰ τὴν ἕκτην σύνοδον ἀκμάσας, ῥωμαϊκῇ φωνῇ καὶ γράμμασιν ἐθεολόγησεν, ἐκ τοῦ Πατρὸς μόνου προβάλλεσθαι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον. Ζαχαρίας δέ, ριε΄ ἔτεσιν ὕστερον, τὰ συγγράμματα τούτου ἑρμηνεύων δι’ ἑλληνίδος φωνῇς, «τὸ παράκλητον Πνεῦμα, φησίν, ἐκ τοῦ Πατρὸς προέρχεται καὶ ἐν τῷ Υἱῷ μένει», παρὰ τοῦ Προδρόμου τοῦτο μαθών, ἰδόντος τὸ Πνεῦμα καταβαῖνον ὡσεὶ περιστερὰν καὶ μένον ἐπ’ αὐτόν.

Λέων δὲ καὶ Βενέδικτος, οἱ μεγάλοι Ῥώμης ἐς ὕστερον ἀρχιερεῖς, ἑλληνιστὶ κατὰ τὴν ἱερὰν μυσταγωγίαν ἐκφωνεῖσθαι τὸ σύμβολον τῆς πίστεως ἐν τῇ Ῥώμῃ καὶ ἄλλαις ὑπὸ ταύτην ἐκκλησίαις ἐνομοθέτησαν, ἵνα μὴ τὸ στενὸν τῆς διαλέκτου, ὡς λέγεται, πρόφασιν παρέχῃ ἁμαρτίας. Ἦν δὲ τὸ σύμβολον τῆς δευτέρας συνό­δου τῆς οἰκουμενικῆς, ἐν ᾧ ἐσαφηνίσθη παρὰ τῶν ἁγίων πατέρων, «καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ κύριον, τὸ ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον, τὸ λαλῆσαν διὰ τῶν προφητῶν· εἰς μίαν ἁγίαν καθολικὴν καὶ ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν· προσδοκῶ ἀνάστασιν νεκρῶν, καὶ ζωὴν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, ἀμήν». Ὁ αὐτὸς δὲ Λέων καὶ τὸ θησαυροφυλάκιον τῆς ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας Ῥωμαίων ἀνοίξας, ἀσπίδας δύο, τοῖς ἱεροῖς κειμηλίοις συναποτεθησαυρισμένας, ἐξήνεγκεν, ἑλληνικοῖς καὶ <λατινικοῖς> γράμμασι καὶ ῥήμασιν ἐχούσας τὴν εὐσεβῆ τῆς πίστεως ἔκδοσιν ταύτην, καὶ ἐνώπιον ὑπαναγνωσθῆναι τοῦ ῥωμαϊκου πλήθους ἐδικαίωσεν.

Ἀλλὰ καὶ μέχρι τοῦ εὐσεβοῦς Κωνσταντινουπόλεως Σεργίου οἱ Ῥώμης ἀρχιε­ρεῖς, ἐν ἀρχῇ τῆς ἱερωσύνης αὐτῶν συστατικὴν τῆς ἑαυτῶν θρησκείας ἐκπέμποντες ἐπιστολὴν εἰς πάντας τοὺς Πατριάρχας, τὸ σύμβολον τῆς πίστεως αὐτὸ ἀπαραλλάκτως ἐνέθετον. Ἀλλὰ τί δεῖ τὰ πολλὰ λέγειν; Ὁ Υἱὸς καὶ δεσπότης Χριστὸς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεσθαι νομοθετεῖ καὶ μυσταγωγεῖ, οὐδόλως δὲ καὶ ἐξ αὐτοῦ. Ἄλλον οὖν διδάσκαλον κρείττονα μὴ ἐπιζητήσῃ τις ἀξιῶ, εἰ μὴ τὸ σκάνδαλον ἐθέλει καὶ τὴν λογομαχίαν διακενῆς· οὐδόλως γὰρ συλλογήσεται, κἂν πολλὰ σοφίσηται προφέρων τυχὸν τὸ «ὅταν δὲ ἔλθῃ ὁ παράκλητος», τὸ «ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήψεται», τὸ «ἐνεφύσησε καὶ λέγει αὐτοῖς», τὸ «ἐξαπέστειλεν ὁ Θεὸς τὸ Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ», τὸ «Πνεῦμα Κυρίου ἐπ’ ἐμέ», καὶ εἴ τι ὅμοιον φέρεται ἐν τοῖς ἱεροῖς εὐαγγελίοις. Μακρὰν γὰρ ἀπέχουσι τοῦ τοιούτου σκοποῦ, ἄλλως ἐξηγούμενα παρὰ τῶν οἰκουμενικῶν μεγάλων θείων διδασκάλων, ὡς ἐθεασάμεθα καὶ πληροφορίαν ἐλάβομεν. Καὶ ταῦτα πάντα, ὡς ἐν συντόμῳ εἰπεῖν, σχέσεώς εἰσιν ἐμφαντικὰ καὶ οἰκειότητος, οὐκ ἐκπορεύσεως δηλωτικά. Ἐντεῦθεν γὰρ ἡ συμφυΐα δείκνυται καὶ τὸ ὁμότιμον τῶν τριῶν ὑποστάσεων.

Ἄφετε τοίνυν πρὸς Θεοῦ, ἄφετε τὸ προφέρειν λόγους τούτου ἕνεκα ἀληθείας μακράν, καὶ τὸ εὐσεβὲς δόγμα λάβετε, ὡς ἐσαφηνίσαμεν, ἐκ τοῦ Πατρὸς γινώσκοντες τὸ Πνεῦμα ἐκπορευόμενον. Καὶ οὕτως ὦμεν περὶ τούτου φίλοι καὶ ἀδελφοὶ ἐν Χριστῷ, μένοντες τῇ Ὀρθοδοξίᾳ κοινῶς, ἀῤῥαγῆ φυλάττοντες τὴν ὁμολογίαν τῆς πίστεως καὶ ἀσάλευτον καὶ βεβαίαν, αἰδούμενοι τοὺς ἁγίους πατέρας, καὶ Χριστὸν αὐτὸν φοβούμενοι, οὕτω θεολογήσαντα περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ῥητῶς, ὡς εἴπομεν. Καὶ μὴ δόξης ἀνθρωπίνης τυχὸν χάριν εὐλαβούμενοι, προδώσητε τὴν εὐσέβειαν καὶ σωτηρίαν ὑμῶν, καὶ διδαχθέντες πῶς ἔχει περὶ τού­του τὸ ἀληθές, κηρυξάντων ἁγίων τοσούτων καὶ τηλικούτων. Ταῦτα γὰρ τὴν ὑμετέραν ἀγάπην ἀφιλονείκως ὑπεμνήσαμεν καὶ ἀναμφιβόλως καὶ σὺν Θεῷ εὐσεβῶς. Αὐτὸς δὲ ὁ Παράκλητος, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον Πνεῦμα, πρὸς τὸ ἑαυτοῦ θέλημα ἐν ἐλπίδι καὶ πίστει τοὺς λογισμοὺς ἑδράσοι, πρός τε τὰς τοῦ Χρι­στοῦ ἐντολὰς ἐκπληροῦν, καὶ ὀρθῶς καὶ περὶ τούτου καὶ πάντων ἄλλων φρονεῖν εὐθύνοι, ἵν’ οὕτω καὶ νοήμασιν ὀρθοῖς καὶ πράξεσιν ἀγαθαῖς τῇ πανταιτίῳ Τριάδι εὐαρεστοῦντες, τῆς ἀποκειμένης μακαριότητος τοῖς Ὀρθοδόξοις ἐπιτύχοιτε, χάριτι Χριστοῦ, ᾧ δόξα πρέπει, κράτος καὶ μεγαλοπρέπεια εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

2. Περὶ τοῦ αὐτεξουσίου.

Περὶ τοῦ ἐφ’ ἡμῖν ἑκουσίου, εἴτε αὐτεξουσίου τοῦ ἐν τοῖς πνευματικοῖς, ὃ δεύτερον ἔχετε, τὸν χρυσοῤῥήμονα Ἰωάννην μετακαλεσόμεθα, διασαφηνιοῦντα καλῶς, ἐν οἷς θεολογεῖ, ἐξηγούμενος τὸ ῥητὸν τοῦ θείου Παύλου, τὸ λέγον «καὶ ὑμᾶς ὄντας νεκροὺς τοῖς παραπτώμασι καὶ ταῖς ἁμαρτίαις, αἷς ποτε περιεπατήσατε», καὶ τὰ λοιπὰ ἄχρι τοῦ «πνεύματος νῦν ἐνεργοῦντος ἐν τοῖς υἱοῖς τῆς ἀπειθείας»^[19]. Οὕτω γὰρ διασαφεῖ λέγων καὶ ἐξηγούμενος. «Ὁρᾷς ὅτι οὐ βίῳ οὐδὲ τυραννίδι, ἀλλὰ πειθοῖ προσάγεται, καὶ ὄντας ἡμᾶς νε­κρούς; Ἔστι μὲν οὖν νέκρωσις σωματική, ἔστι δὲ καὶ ψυχική, ἀλλ’ ἐκείνη φύσεως, οὐ προαιρέσεως μετέχει· ἡ δὲ ψυχικὴ προαιρέσεως, καὶ ἔγκλημα ἔχει καὶ λύσιν οὐδεμίαν»^[20]. Οὐ γὰρ κατ’ ἀνάγκην, ἀλλὰ κατὰ γνώμην ἑκούσιόν ἐστι τὸν θέλοντα καὶ αἱρούμενον πράττειν, ἅττ’ ἂν πράττοι, εἴτε ἀγαθὰ εἴτε φαῦλα. Ὅθεν Παῦλος ἐν κεφ. β΄ πρὸς Ῥωμαίους φησί: «κατὰ δὲ τὴν σκληρότητά σου καὶ ἀμετανόητον καρδίαν θησαυρίζεις σεαυτῷ ὀργήν»^[21].

Καὶ τοῦτο ὁ αὐτὸς Χρυσόστο­μος ἐξηγούμενος λέγει. «Οὐχ ὁ δικάζων, ἀλλ’ ὁ κρινόμενος αἴτιος σεαυτῷ θησαυρίζεις, οὐχ ὁ Θεός σοι. Ἐκεῖνος πάντα ἐποίησεν, ὅσα ἐχρῆν, καὶ διαγνωστι­κόν σε τῶν καλῶν καὶ τῶν μὴ τοιούτων κατέστησε, καὶ μακροθυμίαν ἐπεδείξατο, καὶ εἰς μετάνοιαν ἐκάλεσεν. Εἰ δὲ μένεις ἀνένδοτος, σεαυτῷ θησαυρίζεις ὀργήν»^[22]. Ὡς καὶ παρακατιὼν λέγει Παῦλος, «καὶ ἀπειθοῦσι μὲν τῇ ἀληθείᾳ, πειθομένοις δὲ τῇ κακίᾳ»^[23]· ὁ Χρυσόστομος ἑρμηνεύει λέγων· «τοῦτο πάλιν ἑτέρα κατηγορία· ποίαν γὰρ ἀπολογίαν ἔχει ὁ τὸ φῶς φεύγων καὶ τὸ σκότος αἱρούμενος; καὶ οὐκ εἶπε βιαζομένους, ἀλλὰ «πειθομένους τῇ ἀδικίᾳ», ἵνα μάθῃς ὅτι προαιρέσεως τὸ πρᾶγμα, οὐκ ἀνάγκης τὸ ἔγκλημα»^[24]. Ἐπ’ αὐτὸ τοῦτο συναινῶν καὶ ὁ μέγας Βασίλειος λέγει. «Νεκροὺς μὲν εἶναι τοῖς παραπτώμασι καὶ παρὰ Θεοῦ συζωοποιεῖσθαι τῷ Χριστῷ. Οὐδὲν δὲ ἧττον καὶ τῆς χάριτος τὸ πᾶν ἦν, ὅσον ἐπ’ αὐτῇ ἥκει· ἧς γὰρ χωρίς, οὐ δυνάμεθα ὁτιοῦν. Διὸ καὶ προηγεῖσθαι μὲν αὐτὴ λέγεται διὰ τὴν τοῦ κτίσματος ἀδυναμίαν ἀφ’ ἑαυτοῦ, ἕπεσθαι δέ, ἡγουμένης αὐτῆς, τὴν ἡμετέραν προαίρεσιν διὰ τὸ μὴ ἐπαναγκάζειν, ἀλλ’ αὐτεξούσιον ἔχειν ἡμᾶς, ὡς ἔχει καὶ ἐπὶ τοῦ φωτὸς καὶ τοῦ ἔχοντος ἢ θέλοντος βλέπειν αὐτό· ὅθεν καὶ λέγει, «διὰ πίστεως», ἵνα μὴ τὸ αὐτεξούσιον λυμήνῃ». Καὶ διὰ παραδείγματος εἴπωμεν, ἵν’ ἡμῖν ὁ λόγος σαφής. Ὁ μὲν Ἰωάννης αἱρεῖται τὸ βέλτιον, ὁ δὲ Ἡρώδης τὸ χεῖρον· ὥστε, εἰ μὲν ὁ Ἡρώδης ἐποίει τε καὶ ᾑρεῖτο τὰ χείρω, οὐκ ἂν τὸν Ἰωάννην ἐνταῦθα τυχεῖν τοῦ βελτίονος; καὶ εἰ μὴ Ἰωάννης ἐποίει τὸ βέλτιον, οὐκ ἂν τὸν Ἡρώδην ἐκπληρώσειν τὸ χεῖρον; Οὔτε μέντοι διὰ τὸν Ἡρώδην ἀγαθὸς ἦν Ἰωάν­νης, εἰ μὴ διὰ τὴν ἑαυτοῦ προαίρεσιν, οὔτε Ἡρώδης διὰ τὸν Ἰωάννην φαῦλος ἦν, εἰ μὴ δι’ ἑαυτόν. Ἦν μὲν τ’ ἂν καὶ δι’ ἐκείνου ἀγαθός, εἰ δὴ τὸ ἀγαθὸν ᾑρεῖτο. Ὅτι τὸ τὸν ἄνθρωπον μὴ ὑπακοῦσαι τῇ θείᾳ ἐντολῇ, οὐ καθ’ ἑαυτὸ τοῦτο ἦν ἐκείνῳ θελητόν· οὐ γὰρ τοῦτ’ ἠδύνατο συμβῆναι, μὴ προϋποτεθείσης ἀταξίας ἐν τῇ θελήσει. Καὶ τοῦτό ἐστιν, ὅ φησιν Αὐγουστῖνος πρὸς Ὁρόσιον, ὅτι ὁ ἄνθρωπος δι’ ἄλλο τι πρότερον. Πρῶτον δὲ ὧν ἠθέλησεν ἀτάκτως ἦν· ἔμφυτον γὰρ τὸ φαῦλον καὶ οὐ κατ’ ἐνέργειαν, ἀλλὰ συμβεβηκός ἐστι. Καὶ καθάπερ ὁ λαμπρὸς οὗτος ἥλιος κατὰ τὴν τοῦ ἀέρος εἴτε παχύτητα εἴτε λεπτότητα πρὸς ἡμᾶς τὰς ἀκτῖνας ἀφίησιν, οὕτω καὶ ἡ νοερὰ ψυχὴ κατὰ τὴν τοῦ ὀργάνου διάθεσιν τὴν ἑαυτῆς ἐνέργειαν δείκνυσιν. Ἐντεῦθεν καὶ μωρὸν ἰδεῖν ἐστι καὶ μὴ τοιοῦτον, ὑπνηρὸν καὶ γρήγορον, θυμώδη καὶ πρᾷον, ἀνδρεῖον καὶ δειλόν, καὶ ὅσα τοιαῦτα. Καὶ μὴ μῦθον εἴπῃ τις τὰ λεγόμενα· ἔχομεν γὰρ τὸν Σιναΐτην θεῖον Ἀναστάσιον λέγοντα, μὴ τὸν Θεὸν εἶναι τῶν τοιούτων αἴτιον, αὐτὴν δὲ μᾶλλον τὴν φύσιν καὶ τὴν τῶν τεσσάρων στοιχείων συνδρομὴν καὶ συνέλευσιν. Ἐὰν γὰρ εὑρεθῇ πλημμύρα τοῦ θερμοῦ στοιχείου ἐν τῇ ὥρᾳ τῆς τοῦ βρέφους συλλήψεως, θερμῆς κράσεως τὸ τικτόμενον γίνεται· ἐὰν δὲ τὸ ψυχρὸν καθυπερτερήσῃ στοιχεῖον, ψυχροτέρας ἕξεως τὸ τικτόμενον. Ἐντεῦθεν λοιπόν, ὅ τε θυ­μώδης καὶ ὁ πρᾷος, ὁ ἀνδρεῖος καὶ δειλός. Καὶ ὅρᾳ τὸν σῦν καὶ τὴν ἔλαφον, τὸν μὲν πρὸς πόλεμον ἕτοιμον, διὰ τὴν θερμότητα, τὴν δὲ τὴν μάχην φεύγουσαν, διὰ τὴν ἐκ ψυχρότητος αὐτῆς προοῦσαν δειλίαν. Ἐὰν δὲ τὸ θερμὸν ὑπερτερήσῃ, νηφάλιόν τινα καὶ γρήγορον ἀποτίκτει ἄνθρωπον. Ἐφ’ ᾧ καὶ ὁ σοφὸς Ἡράκλειτος ἔλεγε, «ψυχὴ ξηρότερη, σοφωτέρη», ψυχὴν ἐνταῦθα τὴν ἐγκεφάλου καλέσας οὐσίαν. Ἐὰν δὲ τὸ ὑγρὸν πλεονάσῃ στοιχεῖον, νωθρόν τινα ποιεῖ καὶ δυσκίνητον. Κατὰ ταῦτα λοιπὸν ἡ τῆς φύσεως πρᾳότης, φρόνησίς τε καὶ σωφροσύνη, οὐκ ἀρεταὶ τοῖς θείοις πατράσι κρίνονται, φυσικὰ δέ τινα πλεονεκτήματα. Καὶ πρόσχες τῷ μεγάλῳ Βασιλείῳ λέγοντι, «πολλοὺς ἔχω φύσει μισοῦντας τὸ μίγνυσθαι γυναικί· ἆρ’ οὖν σώφρονας αὐτοὺς ὀνομάσωμεν; οὐδαμῶς». Ἕπεται οὖν προαιρέσεως καὶ φύσεώς τινος κατὰ συμβεβηκὸς τὸ ἔγκλημα εἶναι. Καὶ ἔτι ἀκούσωμεν Βασιλείου, ἐξηγούμενου τὸ «ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν. Τουτέστι, φησί, δώσωμεν αὐτῷ λόγου περιουσίαν»^[25]. Τὸ γὰρ κατ’ εἰκόνα ἐκ Θεοῦ ἔλαβεν, ἤγουν τὸ λογικὸν εἶναι, τὸ δὲ καθ’ ὁμοίωσιν, ἐμοὶ κατέλιπεν. Εἰ γὰρ τοῦτο ἐκεῖθεν ἔλαβον, ποία χάρις ἐμοί; Ἔχω τοίνυν τὸ καθ’ ὁμοίωσιν, ἡνίκα χρηστὸς ἀφ’ ἑαυτοῦ γίνομαι. Εἰς τὸν θάνατον αὐτοῦ ἐβαπτίσθημεν· τουτέστι δεῖ βαπτισθέντας ἀποθανεῖν, καὶ πᾶσαν τὴν κακίαν καὶ πονηρίαν καταργηθῆναι, ἐναρέτως ζῶντας. Τὰ γὰρ οὐκ ἐφ’ ἡμῖν ὁ Χριστὸς ἰάσατο· τὰ δὲ ἄλλα κεῖνται ἐν τῇ προαιρέσει ἡμῶν. Οὐ γὰρ ἡ εὐεργεσία τοῦ Θεοῦ πρόξενος ἡμῖν γίνεται τῶν δεινῶν, ἀλλ’ ἡ ῥᾳθυμία ἡμῶν καὶ ἡ κατὰ γνώμην ἐπὶ τὸ χεῖρον ῥοπή, Ἀλλ’ οὐδὲν κω­λύει τὸν ἄνθρωπον ποιεῖν ἅττ’ ἂν θέλῃ, αὐτεξούσιον ὄντα. Εἴπερ γὰρ ἐκώλυεν, ἡνίκα τὸν ἄνθρωπον ἑώρα τῆς εὐθείας ὁδοῦ πόῤῥω φερόμενον, μετέστρεφε. Ποῦ δὲ λοιπὸν ἐθεωρεῖτο τὸ προσὸν αὐτῷ λογικὸν καὶ αὐτεξούσιον; καὶ ποῦ λοιπὸν ἡ ἀρετή; ποῦ δὲ οἱ διὰ ταύτην διδόμενοι στέφανοι; Ὅθεν καὶ λέγει Βασίλειος· «οὐκ ἔδει διὰ τοῦ βαπτίσματος ἀναιρεῖσθαι καὶ τὸ φαῦλον, ἵνα μὴ τοῖς ἀλόγοις ὁ λογικὸς ἐναρίθμιος γένηται, ἅτε μὴ κεκτημένος τὴν χάριν τῆς αὐτεξουσιόσητος». Καὶ ἐπάγει πάλιν ἀλλαχοῦ οὗτος. «Ἵνα τί μὴ κατεσκεύασεν ἀναμαρτήτους ἡμᾶς ὁ Θεός; Οὐδὲν ἕτερον, ἢ τὴν ἄλογον φύσιν τῆς λογικῆς προτιμῶν, καὶ τὴν ἀκίνη­τον καὶ ἀνόρμητον τῆς προαιρετικῆς καὶ ἐμπράκτου· ἐπεὶ τὸ ἑκούσιον ἐν πράξει τινί ἐστιν.

Χρὴ δὲ γινώσκειν καὶ τοῦτο, ὡς ὁ θεῖος Ἰωάννης λέγει ὁ Δαμασκηνὸς ἐν κεφ. μς΄ περὶ προνοίας θεολογῶν, ὅπου καὶ περὶ αὐτεξουσίου καὶ προορισμοῦ λέγει ἐν τοῖς πλησίον κεφαλαίοις, καὶ ὁ ἀναγνώσων γνώσεται πολλά, ὅτι «ἡ μὲν αἵρεσις τῶν πρακτῶν, ἐφ’ ἡμῖν ἐστι, τὸ δὲ τέλος, τῶν ἀγαθῶν, τῆς τοῦ Θεοῦ συνεργείας, δικαίως συνεργοῦντος τοῖς προαιρουμένοις τὸ ἀγαθὸν ὀρθῷ συνειδότι κατὰ τὴν πρόγνωσιν αὐτοῦ· τῶν δὲ πονηρῶν, τῆς ἐγκαταλείψεως τοῦ Θεοῦ, πάλιν κατὰ τὴν πρόγνωσιν αὑτοῦ δικαίως ἐγκαταλιμπάνοντος. Τῆς δὲ ἐγκαταλείψεως εἰσὶ εἴδη δύο· ἔστι γὰρ ἐγκατάλειψις οἰκονομικὴ καὶ παιδευτική, καὶ ἔστι τελεία καὶ ἀπογνωστική· οἰκονομικὴ μὲν καὶ παιδευτική, ἡ πρὸς διόρθωσιν καὶ δόξαν τοῦ πάσχοντος γινόμενη, ἢ καὶ πρὸς ἄλλων ζῆλον καὶ μίμησιν, ἢ καὶ πρὸς δόξαν Θεοῦ. Ἡ δὲ τελεία ἐγκατάλειψις, ὅτε, τοῦ Θεοῦ πάντα τὰ πρὸς σωπηρίαν πεποιηκότος, ἀναίσθητος καὶ ἀνιάτρευτος ἐξ οἰκείας προθέσεως διαμείνῃ ὁ ἄνθρωπος. Τότε δὲ παραδίδοται εἰς τελείαν ἀπώλειαν, ὡς ὁ Ἰούδας. Φείσοιτο ἡμῶν, ὁ Θεός, καὶ ἐξέλοιτο τῆς τοιαύτης ἐγκαταλείψεως. Δεῖ δὲ γινώσκειν, ὡς πᾶσαι αἱ σκυθρωπαὶ ἐπιφοραί, τοῖς μετ’ εὐχαριστίας δεχομένοις, πρὸς σωτηρίαν ἐπάγονται, καὶ πάντως ὠφελείας γίνονται πρόξενοι. Χρὴ καὶ τοῦτο εἰδέναι, ὡς ὁ Θεὸς προηγουμένως θέλει πάντας σωθῆναι καὶ τῆς βασιλείας αὐτοῦ τυχεῖν· οὐ γὰρ ἐπὶ τὸ κολάσαι ἔπλασεν ἡμᾶς, ἀλλὰ πρὸς τὸ μετασχεῖν τῆς ἀγαθότητος αὐτοῦ, ὡς φύσει ἀγαθός· ἁμαρτάνοντας δὲ θέλει κολάζεσθαι, ὡς δίκαιος. Λέγεται οὖν τὸ μὲν πρῶτον προηγούμενον θέλημα καὶ εὐδοκία, ἐξ αὐτοῦ ὄν, τὸ δὲ δεύτερον ἑπόμενον θέλημα καὶ παραχώρησις, ἐξ ἡμετέρας αἰτίας. Καὶ αὕτη διττή, ἡ μὲν οἰκονομικὴ καὶ παι­δευτικὴ πρὸς σωτηρίαν, ἡ δὲ ἀπογνωστικὴ πρὸς τελείαν κόλασιν, ὡς εἰρήκαμεν. Ταῦτα δὲ ἐπὶ τῶν οὐκ ἐφ’ ἡμῖν. Τῶν ἐφ’ ἡμῖν, τὰ μὲν ἀγαθὰ προηγουμένως θέλει καὶ εὐδοκεῖ, τὰ δὲ πονηρὰ καὶ ὄντως κακὰ οὔτε προηγουμένως οὔτε ἑπο­μένως θέλει, παραχωρεῖ δὲ τῷ αὐτεξουσίῳ· τὸ γὰρ κατὰ βίαν γινόμενον οὐ λογικόν, οὐδὲ ἀρετή. Προνοεῖ δὲ ὁ Θεὸς πάσης τῆς κτίσεως, καὶ διὰ πάσης τῆς κτίσεως εὐεργετῶν καὶ παιδεύων, καὶ δι’ αὐτῶν πολλάκις τῶν δαιμόνων, ὡς ἐπὶ τοῦ Ἰὼβ καὶ ἐπὶ τῶν χοίρων. Χρὴ δὲ καὶ τοῦτο γινώσκειν, ὡς πάντα μὲν προγινώσκει ὁ Θεός, οὐ πάντα δὲ προορίζει· προγινώσκει γὰρ καὶ τὰ ἐφ’ ἡμῖν, οὐ προορίζει δὲ αὐτά· οὐ γὰρ θέλει τὴν κακίαν γίνεσθαι, οὐδὲ βιάζει τὴν ἀρετήν. Ὥστε τῆς θείας προγνωστικῆς κελεύσεως ἔργον ἐστὶν ὁ προορισμός»^[26]. Καὶ τὰ ἑξῆς, ὅσα ἐν μζ΄ κεφ. ὁ θεῖος λέγει Δαμασκηνός.

3. Περὶ δικαιοσύνης καὶ ἀγαθῶν ἔργων.

Ἑπόμενον δ’ ἂν εἴη τὸ τρίτον, τὸ περὶ τῆς ἐκ πίστεως δικαιοσύνης καὶ ἀγαθῶν ἔργων, σαφηνισθῆναι. Οὐχ ἁπλῶς λέγομεν, οἱ ποιηταὶ τοῦ νόμου δικαιωθήσονται, ἀλλ’ οἱ τοῦ πνευματικοῦ νόμου, καὶ νοουμένου πνευματικῶς καί κατὰ τὸν ἔσω ἄνθρωπον. Τελειοῦντες γάρ, ὡς δυνατόν, τὸν κατὰ πνεῦμα νόμον δικαιωθησόμεθα, μὴ ἐκπίπτοντες μέντοι τῆς χάριτος διὰ τὴν εἰς τὸ βάθος τῆς ψυχῆς κατὰ τὴν κάθαρσιν τοῦ λόγου διάβασιν. Οἱ δὲ κατὰ τὸ φαινόμενον τοῦ νόμου σωματικῶς, τῆς θείας πάντως ἐκπίπτουσι χάριτος, ἀγνοοῦντες τὴν τὸν νοῦν πάσης καθαίρουσαν κηλίδος ἐν χάριτι τοῦ πνευματικοῦ νόμου τελείωσιν, καὶ τὸ τέλος Χριστόν· ὅς, ὡς μὲν παντουργός, καὶ νόμου τοῦ κατὰ φύσιν ἐστὶ ποιητής, ὡς δὲ προνοητὴς καὶ νομοθέτης, καὶ τοῦ ἐν γράμματι σαφῶς καὶ τοῦ ἐν πνεύματι, εἴτε χάριτι, ἐστὶ δοτήρ· «τέλος γὰρ νόμου Χριστός»^[27]· δῆλον ὅτι τοῦ γραπτοῦ νόμου, νοουμένου πνευματικῶς. Εἰ τοίνυν εἰς Χριστόν, ὡς δημιουργόν, προνοητήν τε καὶ νομοθέτην καὶ ἱλασμόν, ὅ τε κατὰ φύσιν καὶ ὁ γραπτὸς καὶ ὁ τῆς χάριτος συνάγεται νόμος, ἀληθεύει καὶ ὁ ἀπόστολος, ὅτι «Θεὸς τὰ κρυπτὰ τῶν ἀνθρώπων μέλλει κρίνειν κατὰ τὸ εὐαγγέλιον αὑτοῦ»^[28]· τουτέστι καθὼς εὐαγ­γελίζεται, διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ χωρῶν διὰ πάντων, καὶ τοὺς μὲν ἐλέγχων, τοὺς δὲ προσφόρως ἀποδεχόμενος, ἀπονέμων τὰ κατ’ ἀξίαν ἑκάστῳ. Εἴτε οὖν ἐν νόμῳ τις κρίνεται, ὡς ἐν Χριστῷ κριθήσεται, εἴτε χωρὶς νόμου, πάλιν ἐν αὐτῷ. Πάν­των γὰρ τῶν ὄντων καὶ λεγομένων ἐστὶν ἀρχὴ καὶ μεσίτης καὶ τέλος, ὡς δημι­ουργός, ὁ Λόγος, ἁμαρτίας χωρὶς γεγεννημένος, ἀπεκδυσάμενος τὰς ἀρχὰς καὶ τὰς ἐξουσίας, εἰ καὶ ταύτας τρόπον τινὰ ἐνδυσάμενος. Οὗτος γὰρ ὁ τοῦ Θεοῦ Λό­γος, τέλειος γενόμενος ἄνθρωπος ἀναμαρτήτως, τὸν πρῶτον Ἀδὰμ εἶχε τοῖς κατὰ γένεσιν, φθορᾶς καὶ ἁμαρτίας ἐλεύθερος· ὅτε γὰρ Ἀδὰμ τὴν ἐντολὴν παρέβη, γέννησιν κατεδικάσθη διὰ πάθους καὶ ἁμαρτίας, καθ’ ἣν οὐδείς ἐστιν ἀναμάρτη­τος. Ἐπεὶ δὲ οὕτω ἡ ἁμαρτία ἦλθε διὰ τὴν παράβασιν, καὶ δεσμῷ ἐδέθη πονηρῷ κατὰ γνώμην ἡ φύσις, τῶν πονηρῶν πνευμάτων ἀφανῶς σχόντων τὰς ἐνεργείας, τούτου χάριν ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος φιλανθρωπίᾳ ἠλευθέρωσεν ἡμᾶς, ἄνθρωπος γε­νόμενος. Καὶ ἐντολὰς δέδωκε τὸ παρὰ φύσιν οὐ φαντάζεσθαι, οὐδὲ ἐργάζεσθαι ἁμαρτίας, ἀλλ’ ἀπέχεσθαι, ὡς δυνατόν· μόνων δὲ ἀρετῶν καὶ ἐντολῶν ἀντέχεσθαι· ἂν δέ τι ἀνθρώπινον ἔλθῃ τυχόν, ἀπεκδύεσθαι, καὶ σπεύδειν τὸ χεῖρον κα­θυποτάξαι τῷ κρείττονι, καὶ τὴν σάρκα δουλῶσαι τῷ πνεύματι δι’ ἀρετῆς καὶ ἐρ­γασίας τῶν ἀγαθῶν. Ἔρημος γάρ, ὡς γινώσκομεν, ἡ φύσις τῶν ἀνθρώπων ὑπῆρξε τῶν ἀγαθῶν, τὴν ἀκαρπίαν ἐκ τῆς παραβάσεως κληρωσαμένη. Φωνὴ δὲ τοῦ βοῶντος ἐγένετο λόγου, ἡ κατὰ συνείδησιν ἐπὶ τοῖς ἑκάστῳ πλημμεληθεῖσιν, οἱονεῖ βοῶσα κατὰ τὸ κρυπτὸν τῆς καρδίας, ἑτοιμάσαι τὴν ὁδὸν τοῦ Κυρίου. Σαφὴς δὲ καὶ πρόδηλος ἑτοιμασία τῆς θείας ὁδοῦ καθέστηκεν ἡ τῶν τρόπων τε καὶ λογισμῶν ἐπὶ τὸ κρεῖττον μεταβολὴ καὶ διόρθωσις καὶ ἡ τῶν πρώτων κάθαρσις μολυσμῶν. Ὁδὸς δὲ Κυρίου καλή, βασιλική τε καὶ ἐπίδοξος ὁ κατ’ ἀρετὴν βίος, ἐν ᾧ καθάπερ ὁδῷ, τῷ ἐν ἑκάστῳ, ποιεῖται σωτηρίας δρόμον ὁ λόγος, ἐνοικῶν τε διὰ τῆς πίστεως καὶ ἐμπεριπατῶν τοῖς κατ’ ἀρετὴν τε καὶ γνῶσιν διαφόροις θεσμοῖς τε καὶ δόγμασι. Τρίβοι δὲ τοῦ λόγου εἰσὶν οἱ διάφοροι τρόποι τῶν ἀρετῶν, καὶ ἡ τοῦ κατὰ Θεὸν βίου διάφορος ἀγωγή, τὰ κατὰ Θεὸν ἐπιτηδεύματα· ἃς εὐθύνουσιν οἱ ἀδόλως τὴν ἀρετὴν ἐπιτηδεύοντες καὶ κατὰ Θεόν. Τρίβοις γὰρ οὐκ εὐθείαις ὁ θεῖος λόγος οὐ πέφυκεν ἐμψιλοχωρεῖν, κἂν εὕρῃ τὴν ὁδὸν ἔν τισιν ἕτοιμον· οἷόν τι λέγω, νηστεύει τις καὶ ἀπέχεται τῆς ἐξαπτικῆς τῶν παθῶν διαίτης, τἄλλα τε ποιεῖ, ὅσα πρὸς ἀπαλλαγὴν κακίας συμβάλλεσθαι δύναται, τὴν ὁδὸν οὗτος ἡτοίμασε· ἂν δὲ διὰ κενοδοξίαν ἢ πλεονεξίαν ἢ ἀνθρωπαρέσκειαν ταῦτα ἐπιτηδεύῃ, οὗτος οὐκ ᾠκονόμησεν ἐμπεριπατοῦντα Θεὸν ταῖς τρίβοις αὐτοῦ. Ὁδὸς γὰρ Κυρίου ἀρετή, εὐθεῖα δὲ τρίβος ὁ ἄδολος αὐτῆς τρόπος· ὡς καὶ ἔτι λέγει· φάραγξ πληρωθήσεται, ἡ τοῦ καθ’ ἕκαστον σάρξ, ἡ τῷ πολλῷ ῥεύματι τῶν παθῶν ἐκχαραδρωθεῖσα, δι’ ἐργασίας τῶν καλῶν διορθοῦται καὶ ἀνυψοῦται. Πᾶσαν τοίνυν κακίαν ἐπανισταμένην κατὰ τῆς ἀρετῆς καὶ πᾶν ὕψωμα ἐπαιρόμενον κατὰ τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ ἀφέντες χαίρειν μακρὰν καὶ ὁμαλισθέντες τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, τὴν ὁδὸν Κυρίου πορευθῶμεν, διὰ τῶν θείων ἐντολῶν αὐτοῦ ἰθύνοντες τὰ μέλη τοῦ σώματος καὶ τῶν παντοίων παθῶν ἐλευθεροῦντες, τῆς ἀληθοῦς ἐφιέμενοι ζωῆς. Οὕτω γὰρ ὀψόμεθα τὸ σωτήριον τοῦ Θεοῦ, καθαροὶ τῇ καρδίᾳ γενόμενοι, πίστει ἀληθεῖ καὶ ἔργοις κηρύττουσι τὴν πίστιν, τὰς θείας ἀναβάσεις τοῦ λόγου ποιούμενοι.

Πρὸ πάντων γινώσκειν δὲ ὀφείλομεν, ὅτι οὐ μόνον ἡ χάρις καθ’ ἑαυτὴν ἐνήργει τοῖς ἁγίοις τὰς γνώσεις τῶν μυστηρίων, ἀλλὰ καὶ μετὰ τῶν τῆς γνώσεως δεκτικῶν κατὰ φύσιν δυνάμεων τοῖς ἀξίοις. Ἕτερον οὖν ἑτέρου δέεται· ἡ χάρις ἔργων, τὰ ἔργα χάριτος, ὡς τὸ φῶς ὄψεως, ἡ ὄψις φωτός, ἡ ψυχὴ σώματος, τὸ σῶμα ψυχῆς. Κυρίως οὖν ὄντων ἀμφοτέρων τῶν πρὸς σωτηρίαν φερόντων, ἀναμφιβόλως δεῖ καὶ ἀμφότερα ἔχειν, πίστιν ὀρθὴν μετὰ τῶν ἔργων, καὶ ἔργα ἀρετῆς διὰ τῆς πίστεως, καὶ πιστεύειν ἀδιστάκτως. Ὅτι τὸ ἀμφιβάλλειν καὶ διστάζειν ἐν πίστει, πίστις οὐκ ἔστι τὸ σύνολον· καὶ τὸ πιστὸν ἐφάπαξ παραδεχθέν, ἔτι βαθύτερον ἐκβασανίζει ἐρευνῶν· ὅτι τὸ ἁπλοῦν τῆς πίστεως, ἰσχυρότερόν ἐστι τῶν λογι­κῶν ἀποδείξεων. Καὶ αἱ ἄτεχνοι πίστεις ἰσχυρότεραί εἰσι τῶν ἐντέχνων ἀπείρῳ μέσῳ· ὁ γὰρ τῆς πίστεως βυθὸς ἐρευνώμενος μὲν κυμαίνεται, ἁπλῇ δὲ διαθέσει θεωρούμενος γαληνιᾷ.

Τὸ περὶ τούτου τοίνυν ἔχοντες βέβαιον κομιδῇ καὶ ἀδίστακτον, τὸ πιστεύειν ἀδιστάκτως, ἐκεῖνο λείπεται μόνον, ὃ δεῖ πάσῃ δυνάμει ζητεῖν καὶ παντὶ τρόπῳ εὑρεῖν. Ποῖον δὴ τοῦτο; τουτί· τὸ τὶ ἄρα πράξαντες, σωτηρίας ἐπιτευξόμεθα· ὅτι πίστις ἄεργος καὶ ἔργον ἄπιστον, ἀπόβλητα ἐπίσης παρὰ Θεῷ. Ἀλλά γε καὶ τοῦτο διαῤῥήδην ἀπὸ ταύτης ὀψόμεθα τῆς περιωπῆς· ὁ γὰρ τρισυπόστατον ἡμῖν ἑαυτὸν ἀποδείξας Θεός, οὗτος καὶ ταύτην ἡμῖν τὴν ἀτραπὸν ὑπέδειξε προδηλοτάτην. Καὶ δὴ γνῶτε λοιπόν· πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τρισοχρυσόπλοκος ἶρις, παρ’ ἡμῶν τηρουμένη, τὴν σωτηρίαν ἡμῖν προξενεῖ. Καὶ ἐπεξεργασώμεθα. «Πίστις ἐστὶν ἐλπιζομένων ὑπόστασις, πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων»^[29], ἢ ἡ τὸ ἀδύνατον ἐν δυνάμει πιστεύσασα καὶ τὸ ἀσθενὲς ἐν ἰσχύι καὶ τὸ παθητικὸν ἐν ἀπαθείᾳ, καὶ τὸ φθαρτὸν ἐν ἀφθαρσίᾳ καὶ τὸ θνητὸν ἐν ἀθανασίᾳ. Τὸ δὲ μυστήριον τοῦτο μέγα ἐστίν. Ἐλπίς ἐστιν ἀδήλου πλούτου πλοῦτος καὶ ἀνενδοίαστος πρὸ θησαυροῦ θη­σαυρός. Ἀγάπη ἐστὶ πηγὴ πίστεως, ἄβυσσος μακροθυμίας, θάλασσα ταπεινώσεως, μέθη ψυχῆς ἁγίας, ὁμοίωσις Θεοῦ, καθ’ ὅσον βροτοῖς ἐφικτόν. Ὅτι δίχα τουτωνὶ τῶν τριῶν σωτηρίαν εὑρεῖν τῶν ἀμηχάνων, τρεῖς μέγιστοι μάρτυρες παρελθόντες εἰς μέσον ἱκανοὶ λόγον πιστώσασθαι.

Ἄγε δὴ τῶν σεπτῶν ἀποστόλων κορυφαῖε Πέτρε καὶ ὁ ἠγαπημένος Χριστῷ πλέον Ἰωάννης καὶ σὺ τῶν Ἱεροσολύμων ἐπίσκοπε πρῶτε Ἰάκωβε δίκαιε, τὸ περὶ τούτων μαρτυρήσατε. Ὁ μὲν οὖν Πέτρος ἐν τῷ πρώτῳ τῆς αὐτοῦ δευτέρας ἐπιστολῆς οὕτω βοᾷ καὶ διαμαρτύρεται. «Ἐπιχορηγήσατε ἐν τῇ πίστει ὑμῶν τὴν ἀρετήν, ἐν δὲ τῇ ἀρετῇ τὴν γνῶσιν, ἐν δὲ τῇ γνώσει τὴν ἐγκράτειαν, ἐν δὲ τῇ ἐγκρατείᾳ τὴν ὑπομονήν, ἐν δὲ τῇ ὑπομονῇ τὴν εὐσέβειαν, ἐν δὲ τῇ εὐσεβείᾳ τὴν φιλαδελφίαν, ἐν δὲ τῇ φιλαδελφίᾳ τὴν ἀγάπην. Ταῦτα γὰρ ὑμῖν ὑπάρχοντα καὶ πλεονάζοντα, οὐκ ἀργοὺς οὐδὲ ἀκάρπους καθίστησιν εἰς τὴν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐπίγνωσιν· ᾧ γὰρ μὴ πάρεστι ταῦτα, τυφλός ἐστι μυωπάζων»^[30]. Ὁ δὲ τῆς βροντῆς υἱὸς ἐν πρώτῳ κεφαλαίῳ τῆς πρώτης ἐπιστολῆς φησιν. «Ὁ Θεὸς φῶς ἐστι, καὶ σκοτία ἐν αὐτῷ οὐκ ἔστιν οὐδεμία· ἐὰν εἴπωμεν, ὅτι κοινω­νίαν ἔχομεν μετ’ αὐτοῦ καὶ ἐν τῷ σκότει περιπατῶμεν, ψευδόμεθα καὶ οὐ ποιοῦμεν τὴν ἀλήθειαν· ἐὰν δὲ ἐν τῷ φωτὶ περιπατῶμεν, ὡς αὐτός ἐστιν ἐν τῷ φωτί, κοινωνίαν ἔχομεν μετ’ ἀλλήλων, καὶ τὸ αἷμα τοῦ Χριστοῦ, τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, καθα­ρίζει ἡμᾶς ἀπὸ πάσης ἁμαρτίας. Ὁ λέγων ἐν τῷ φωτὶ εἶναι καὶ τὸν ἀδελφὸν αὑτοῦ μισῶν, ἐν τῇ σκοτίᾳ ἐστὶν ἕως ἄρτι· ὁ ἀγαπῶν τὸν ἀδελφὸν αὑτοῦ ἐν τῷ φωτὶ μένει, καὶ σκοτία ἐν αὐτῷ οὐκ ἔστιν· ὁ μὴ ἀγαπῶν τὸν ἀδελφὸν αὑτοῦ μένει ἐν τῷ θανάτῳ· πᾶς ὁ μισῶν τὸν ἀδελφὸν αὑτοῦ ἀνθρωποκτόνος ἐστί· καὶ οἴδαμεν, ὅτι πᾶς ἀνθρωποκτόνος ζωὴν αἰώνιον οὐκ ἔχει ἐν ἑαυτῷ»^[31]. Καὶ ἐν τῷ τρίτῳ τῆς αὐτῆς· «ὃς δ’ ἂν ἔχῃ τὸν βίον τοῦ κόσμου καὶ θεωρῇ τὸν ἀδελφὸν αὑτοῦ χρείαν ἔχοντα», καὶ τὰ λοιπά, καὶ ὅσα ἄλλα λέγει περὶ ἀγάπης.

Καὶ ὁ ἀδελφόθεος ἐν τῷ δευτέρῳ τῆς αὐτοῦ ἐπιστολῆς συνᾴδει λέγων. «Τί τὸ ὄφελος, ἀδελφοί μου, ἐὰν πίστιν λέγῃ τις ἔχειν, ἔργα δὲ μὴ ἔχῃ; μὴ δύναται ἡ πίστις σῶσαι αὐτόν; ἐὰν δὲ ἀδελφὸς ἢ ἀδελφὴ γυμνοὶ ὑπάρχωσι καὶ λειπόμενοι ὦσι τῆς ἐφημέρου τροφῆς, εἴπῃ δέ τις αὐτοῖς ἐξ ὑμῶν, ὑπάγετε ἐν εἰρήνῃ, θερμαίνεσθε καὶ χορτάζεσθε, μὴ δῷ δὲ αὐτοῖς τὰ ἐπιτήδεια τοῦ σώματος, τί τὸ ὄφελος; οὕτω καὶ ἡ πίστις, ἐὰν μὴ ἔργα ἔχῃ, νεκρά ἐστι καθ’ ἑαυτήν. Ἀλλ’ ἐρεῖ τις, σὺ πίστιν ἔχεις, κἀγὼ ἔργα ἔχω· δεῖξόν μοι τὴν πίστιν σου ἐκ τῶν ἔργων σου, κἀγὼ δείξω σοι ἐκ τῶν ἔργων μου τὴν πίστιν μου. Σὺ πιστεύεις, ὅτι ὁ Θεὸς εἷς ἐστι· καλῶς ποιεῖς· καὶ τὰ δαιμόνια πιστεύουσι καὶ φρίττουσι. Θέλεις δὲ γνῶναι, ὦ ἄνθρωπε κενέ, ὅτι ἡ πίστις χωρὶς τῶν ἔργων νεκρά ἐστιν; Ἀβραὰμ ὁ πατὴρ ἡμῶν οὐκ ἐξ ἔργων νόμου ἐδικαιώθη, ἀνενέγκας τὸν υἱὸν αὐτοῦ ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον; βλέπεις ὅτι ἡ πίστις συνήργει τοῖς ἔργοις αὐτοῦ, καὶ ἐκ τῶν ἔργων ἡ πίστις ἐτελειώθη, καὶ ἐπληρώθη ἡ γραφὴ ἡ λέγουσα· ἐπίστευσε δὲ Ἀβραὰμ τῷ Θεῷ, καὶ ἐλογίσθη αὐτῷ εἰς δικαιοσύνην, καὶ φίλος Θεοῦ, ἐκλήθη. Ὁρᾶτε τοίνυν ὅτι ἐξ ἔργων δικαιοῦται ἄνθρωπος καὶ οὐκ ἐκ πίστεως μόνον· ὥσπερ γάρ, ὡς εἴπομεν πρὸ ὀλίγου, τὸ σῶμα χωρὶς πνεύματος νεκρόν ἐστιν, οὕτω καὶ ἡ πίστις χωρὶς τῶν ἔργων νεκρά ἐστι»^[32].

Συνορᾶν δίκαιον, πῶς οὐ μάτην ἐῤῥέθη, ὅτι δίχα πίστεως, ἐλπίδος, ἀγάπης σωθῆναι ἀδύνατον. Ὥσπερ γὰρ δεόμεθα τῶν τοῦ σώματος ὀφθαλμῶν εἰς θέαν τῶν ὁρατῶν, οὕτω δήπου χρῄζομεν πίστεως εἰς τὴν ἐποπτείαν τῶν θείων. Καὶ ὥσπερ ἡ τῶν πραγμάτων κατ’ ἀναλογίαν τῆς ἐργασίας τῶν ἐντολῶν προσγίνεται, οὕτω καὶ ἡ τῆς ἀληθείας ἐπίγνωσις κατὰ μέτρον τῆς εἰς Χριστὸν ἐλπίδος. Καὶ ὥσπερ οὔτ’ ἄλλο τι λατρεύειν παρὰ τὸν Θεὸν προσήκει, οὕτως οὔτ’ ἐπ’ ἄλλον ἐλπίζειν, ἢ μόνον ἐπὶ τὸν Θεὸν τῶν πάντων κηδεμόνα. Καὶ ὥσπερ ἐπικατάρατος ὁ τὴν ἐλ­πίδα ἔχων ἐπ’ ἄνθρωπον, οὕτως εὐλογημένος ὁ τῷ Θεῶ ἐπιστηριζόμενος. Καὶ ὥσπερ μνήμη πυρὸς οὐ θερμαίνει τὸ σῶμα, οὕτω πίστις ἄνευ ἀγάπης οὐκ ἐνεργεῖ εἰς τὴν ψυχὴν τὸν τῆς γνώσεως φωτισμόν. Ἀγάπην δὲ εὑρεθῆναι ἐλπίδος δίχα, ἀδύνατον. Ὅθεν οἱ πατέρες οἱ ἅγιοι λέγουσιν, ἕν ἐστι μόνιμον, ἡ πρὸς Θεὸν ἐλπίς· τὰ δ’ ἄλλα πάντα οὐχί ἐστι τῇ φύσει, ἀλλὰ νομίζεται· καὶ ὁ τῇ δυνάμει τῆς πίστεως τὴν καρδίαν ἐρεισμένος, ἄνευ τῶν ἔργων οὐδὲν ἔχει· καὶ ὅτε οὐδὲν ἔχει, τῇ πίστει πάντα κατέχει. Δύναμις δὲ πίστεως τὰ ἔργα εἰσίν. Ὁ δὲ τῆς ἀγάπης ἐστερημένος, αὐτοῦ ἐστέρηται τοῦ Θεοῦ, οὗ ἐφίεσθαι διὰ τῶν τοιούτων καὶ τὴν ἐλπίδα δεῖ ἔχειν. Ἂν γὰρ ἢ ἑαυτὸν ἐρωτήσῃς ἢ ἄλλον χριστιανὸν ἀληθῆ, ἐν τίνι ἔχουσιν, οἱ σωζόμενοι τὴν ἐλπίδα τῆς σωτηρίας, πάντως εἴπῃ, εἰς τὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ μόνον ἐλπίζομεν. Τοῦτο δ’ ἔστιν ἡ τοῦ Θεοῦ ἀνεξικακία· ἂν γὰρ πρὸς ἡμᾶς μὴ ἀνεξικακίσῃ, οὐδεὶς ὁ σῳζόμενος, ἐπεὶ ἀνθρώπων οὐδεὶς ἀναμάρτητος, οὐδ’ ἂν μία ἡμέρα ᾖ ὁ βίος αὐτοῦ ἐπὶ τῆς γῆς. Εἰ δὲ εἰς τὴν τοῦ Θεοῦ ἀνεξικακίαν ἔχομεν τὴν ἐλπίδα τῆς σωτηρίας, αὐτὴ δὲ τοῖς ἀνεξικάκοις δίδοται μόνοις καὶ οὐδενὶ μνησικάκῳ, καὶ ὦμεν, ὡς δυνατόν, ἀνεξίκακοι, ἀφιέντες τὰ ἄλλοις ἐπταισμένα εἰς ἡμᾶς εὐλαβῶς, καὶ ὁ πατὴρ ὁ οὐράνιος οὐ μόνον συγχωρήσει ἡμῖν, ἀλλὰ ζωὴν τὴν αἰώνιον χαρισέται ἐν Χριστῷ.

Ὅπου δὲ ἡ εὐλάβεια τῶν θείων καὶ ἡ ὑπακοὴ τῶν λόγων τῶν ἁγίων πατέ­ρων ἀπολείπεται, ἥ τε ἀληθὴς πίστις ἡ διὰ τῶν ἀγαθῶν ἔργων δεικνυόμενη, ἐκεῖ οὐδὲν ἀγαθὸν δύναται ἐποικοδομηθῆναι. Καὶ ἄλλως, πῶς ἂν εἴημεν τῶν μακα­ρισμῶν ἄξιοι τῶν ἐπὶ τῇ πίστει ἀοράτως ἀποκειμένων, εἰ μόνοις τοῖς κατὰ τὸν λογισμὸν ἐναργέσι πειθόμεθα; Πόθεν «ἐματαιώθησαν τὰ ἔθνη καὶ ἐσκοτίσθη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδία, καὶ φάσκοντες εἷναι σοφοὶ ἐμωράνθησαν»^[33], οὐκ ἐπειδὴ τοῖς ἐκ τῶν λογισμῶν φαινομένοις παρηκολουθηκότες, καὶ τῷ κηρύγματι τῆς πίστεως ἠπείθησαν; Τίνας Ἡσαΐας ὡς ἀπολωλότας ὀδύρεται, οὐαὶ οἱ σοφοὶ παρ’ ἑαυτοῖς λέγοντες καὶ ἐνώπιον αὐτῶν ἐπιστήμονες;^[34] Ἡ γὰρ θεότης, ὡς Ἀθανασίῳ, τῷ πάνυ δοκεῖ, οὐκ ἐν ἀποδείξει λόγων παραδίδοται, ἀλλ’ ἐν πίστει καὶ εὐσεβείας λογισμῷ μετὰ εὐλαβείας. Εἰ γὰρ καὶ τὰ περὶ τοῦ σωτηριώδους σταυροῦ οὐκ ἐν σοφίᾳ λόγου, ἀλλ’ ἐν πειθοῖ πνεύματος καὶ δυνάμεως ἐκήρυττεν ὁ Παῦλος, καὶ οὕτως ἀῤῥήτων δυνάμεων ἤκουσεν ἐν τῷ παραδείσῳ, ἃ μὴ ἐξὸν ἀνθρώπῳ λαλῆσαι»^[35], πῶς αὐτῆς τῆς ἁγίας Τριάδος τὴν ἀλήθειαν πιστεύσει λόγῳ, ὁ μὴ πιστεύσας καλῶς; Ὁρᾶτε πῶς ἀποβάλλονται πάντες οἱ θεῖοι διδάσκαλοι τοὺς περιέργους συλλογισμοὺς καὶ πόῤῥω που πάντας ῥίπτουσι τῆς θείας αὐλῆς; Πᾶς γὰρ ὁ ἀπολέσας ὃ πρότερον εἶχεν, ἐκεῖνος ζητεῖ· ὁ δὲ μηδὲν ἀπολέσας ἀλλ’ ὁλόκληρον ἔχων, ὃ ἀρχῆθεν ἐκτήσατο, ποσῶς οὐ ζητεῖ, μόνον δὲ τηρεῖ καλῶς τὸ κτηθέν. Ἡμεῖς οὖν τηρεῖν τὴν πίστιν, οὐχὶ πολυπραγμονεῖν, μεμαθήκαμεν. Ἡμεῖς, τῇ τοῦ ἁγίου Πνεύματος χάριτι, οὐδὲν ἀπωλέσαμεν, οὐδὲ ζητοῦμεν· ἡ τῆς πίστεως ζήτησις, ἀναιρετική. Ὡς γὰρ ὁ πιστεύων οὐ ζητεῖ, οὕτως οὐδὲ ὁ ζητῶν πιστεύει· ὁ ζητῶν ἔτι, οὐδέπω εὗρεν, οὐδὲ πεπίστευκεν ἀληθῶς καὶ ἀμεταπτώτως ᾗ ἔδει. Ἔνθα ζήτησις, πίστις οὐκ ἔστιν, ἔνθα δὲ πίστις, οὐ χρεία ζητήσεως, ἀλλὰ καρπῶν τῶν ἐκ πι­στεως, ἅ εἰσι τὰ ἀγαθὰ ἔργα. Ὁ μὲν γὰρ λόγοις πειθόμενος, καὶ μεταπεισθῆναι δύναται, ὁ δὲ πίστει βεβαιούμενος ἀπετείχισεν ἑαυτὸν καὶ ἐκύρωσε. Λοιπὸν τὴν ἀκοὴν τοῖς λυμαινομένοις λόγοις καὶ τὰ ἐν τῇ πίστει ζητούμενα οὐ πρὸς τὰς κοινὰς ἐννοίας ἀναφέροντες ζητοῦμεν, εἰ ταύταις συμφωνεῖ, ἀλλ’ εἴπερ μόνον τοῖς ὁμολογουμένοις τῆς Ἐκκλησίας δόγμασιν ὁμόφωνα δείξαιμεν ταῦτα, κἂν πάντα συμβῇ ἀναιρεῖσθαι τὰ κατὰ φιλοσοφίαν δόγματα. Ἐπεὶ οὔτε διὰ σοφίας λόγων πρὸς τὴν ἀλήθειαν ἐχειραγωγήθημεν, οὔτε τὸ τῆς Τριάδος μυστήριον ἐκεῖθεν ποσῶς ἐμυήθημεν, οὔτε μὴν ἄλλο τι δόγμα τῶν τῆς πίστεως δογμάτων παρ’ αὐτῆς μεμαθήκαμεν· ὅτι φιλοσοφίας μὲν ὕλη, ὡς καλῶς οἴδατε, τὰ ὄντα, θεολογίας δὲ τέλος ὁ ὑπὲρ πάντα τὰ ὄντα καὶ πάντων δημιουργός. Χρὴ οὖν οὔτε τὴν πίστιν νομίζειν τέχνην, μήτε τὰ δοκιμασθέντα τοῖς θεολόγοις τεχνολογεῖν, ἀλλ’ ἐμμένειν εἰς ὅσα οἱ πνευματορήτορες ἐσαφήνισαν. Ἂν γὰρ τοῖς ἰδίοις θαῤῥήσωμεν λογισμοῖς, εἰς χάος ἐκκυλισθῆναι κινδυνεύσομεν τοῦ Ἀναξαγόρα ἐκείνου· ὃ μὴ γένοιτο, Χριστὲ βασιλεῦ.

Πρὸς τούτοις καὶ ὁ θεῖος Χρυσόστομος ἐξηγούμενος τὴν ἑξαήμερον, ἐν τετάρτῳ λόγῳ δεικνύων τὰ ἔργα ὡς ἀναγκαῖα, φησίν. «Διὸ παρακαλῶ, μὴ γενώμεθα ῥᾴθυμοι περὶ τὴν τήρησιν τῶν ἐντολῶν, ἀλλὰ δαμάσωμεν ἡμῶν τὸν λογισμόν. Καὶ πρῶτον μὲν παιδεύσωμεν νικᾶν τὸν πλησίον τῇ ἀγάπῃ, καὶ κατὰ τὸν μακάριον Παῦλον, τῇ τιμῇ ἀλλήλους προηγούμενοι. Τοῦτο γάρ ἐστιν ὃ μάλιστα συνέχει καὶ συγκρατεῖ τὴν ζωὴν τὴν ἡμετέραν· καὶ τούτῳ τῶν ἀλόγων καὶ τῶν θηρίων διεστήκαμεν, τῷ δύνασθαι, εἰ βουληθείημεν, τὴν προσήκουσαν ἡμῖν τάξιν διατηρεῖν, καὶ πολλὴν τὴν περὶ τοὺς πλησίους ὁμόνοιαν ἐπιδείκνυσθαι, καὶ ἄγχειν τὸν λογισμόν, τὸ ἀτίθασσον τοῦτο θηρίον, τὸν θυμὸν λέγω, καταξαίνειν, καὶ τὸν ἀγῶνα αὐτῷ τοῦ φοβεροῦ κριτηρίου ἐπιστᾶν πάντοτε. Οὐδὲ γὰρ ἁπλῶς καὶ εἰκῆ δαπα­νᾶν ἡμᾶς τὸν χρόνον προσῆκεν, ἀλλὰ καθ’ ἑκάστην ἡμέραν καὶ ὥραν πρὸ ὀφθαλ­μῶν λαμβάνειν τὸ τοῦ Κυρίου κριτήριον, καὶ τίνα μέν ἐστι τὰ πολλὴν παῤῥησίαν προξενεῖν δυνάμενα, τίνα δὲ τὰ τὴν κόλασιν ἐπιτείνοντα. Καὶ οὕτω ταῦτα στρέφοντες ἐν τοῖς ἡμετέροις λογισμοῖς, περιγινώμεθα τῶν παθῶν, καταστέλλωμεν ἡμῶν τὰ τῆς σαρκὸς κινήματα, καὶ νεκρώσωμεν ἡμῶν, κατὰ τὸν μακάριον Παύ­λον, τὰ μέλη τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, ἵνα δυνησώμεθα τὸν καρπὸν τοῦ Πνεύματος δέξασθαι, ὅς ἐστιν ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη καὶ τὰ ἑξῆς. Ἀδάμαντος γὰρ ἡμᾶς στεῤῥοτέρους ἡ τοῦ Θεοῦ χάρις κατεσκεύασε καὶ πάντη ἀναλώτους, ἐὰν βουλώμεθα. Αὕτη τοῦ χριστιανοῦ πρὸς τὸν ἄπιστον ἔστω διαφορά, καρποφορεῖν τὰ τοῦ Πνεύμα­τος βουλόμενον. Μὴ τῇ προσηγορίᾳ μόνον ἐγκαλλωπιζώμεθα, μηδὲ τῷ σχήματι μέγα φρονῶμεν. Ἀλλὰ καὶ εἰ ταῦτα κτησαίμεθα, μὴ μέγα φρονήσωμεν, ἀλλὰ τότε μᾶλλον ἑαυτοὺς συστείλωμεν. «Ὅταν γάρ, φησί, πάντα ποιήσητε, λέγετε ὅτι ἀχρεῖοι δοῦλοί ἐσμεν». Ἐὰν οὕτω μεμεριμνημένοι τυγχάνωμεν καὶ τῆς ἑαυτῶν σωτηρίας φροντίζωμεν, δυνησόμεθα καὶ ἑαυτοὺς ὠφελεῖν καὶ τῆς μελλούσης κολάσεως ἐξαρπάζειν τοὺς διδασκάλους χρωμένους ἡμᾶς, ἵνα μετ’ ἀκριβείας τὸν παρόντα διανύσαντες βίον, καταξιωθῶμεν τῆς ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι φιλανθρωπίας»^[36]. Οὐδὲ γὰρ οἷόν τε λοιπὸν εὑρεῖν τινα παραμυθίαν ἐκεῖ, τὸν μὴ ἐν τῷ παρόντι βίῳ ἀπονιψάμενον τὰ ἡμαρτημένα· ἐν γὰρ τῷ ᾅδῃ, φησί, τίς ἐξομολογήσεταί σοι; καὶ εἰκότως. Οὗτος γάρ ἐστιν ὁ τῶν καμάτων καιρὸς καὶ τῶν ἀγώνων καὶ τῶν παλαισμάτων, ἐκεῖνος δὲ τῶν στεφάνων καὶ τῶν ἀμοιβῶν καὶ τῶν βραβείων. Ἀγωνισώμεθα τοίνυν ὡς ἔτι ἐν τῷ σταδίῳ διάγομεν, ἵνα ἐν τῷ καιρῷ, καθ’ ὃν δεῖ τὸν στέφανον κομίσασθαι, καὶ τῶν καμάτων τὰς ἀμοιβὰς μετὰ παῤῥησίας δεξώμεθα. Ταῦτα οὐχ ἁπλῶς λέγεται, ἀλλὰ βουλόμεθα καθ’ ἑκάστην ἡμέραν εἰς ὑπόμνησιν ὑμᾶς ἄγειν τῆς τελειώσεως τῶν ἀγαθῶν πράξεων, ἵνα τέλειοι καὶ ἀπηρτισμένοι τυγχάνοντες καὶ κατὰ τὴν τῆς πολιτείας ἀρετὴν διαλάμποντες, γένησθε ἄμεμπτοι καὶ ἀκέραιοι, τέκνα Θεοῦ ἀμώμητα, καὶ φανήσησθε ὡς φωστῆρες ἐν κόσμῳ, λόγον ζωῆς ἐπέχοντες, εἰς καύχημα ἡμέτερον, εἰς ἡμέραν Χριστοῦ, ἵνα καὶ μόνον φαινόμενοι, ὠφελῆτε τοὺς ὑμῖν συγγιγνομένους, καί τῆς προσούσης ὑμῖν εὐωδίας τῆς πνευματικῆς καὶ τῆς ἀρίστης πολιτείας μεταλαμβάνωσιν οἱ κοινωνοῦντες ὑμῖν τῆς διαλέξεως. Ὥσπερ γὰρ ἡ τῶν φαύλων συνουσία καταβλάπτειν εἴωθε τοὺς ἀναμιγνυμένους, καθάπερ καὶ ὁ μακάριος Παῦλός φησι, «φθείρουσιν ἤθη χρηστὰ ὁμιλίαι κακαί», οὕτω καὶ ἡ τῶν ἀγαθῶν συνουσία τὰ μέγιστα ὀνίνησι τοὺς πλησιάζοντας. Διὰ τοῦτο καὶ ὁ φιλάνθρωπος ἡμῶν δεσπότης συνεχώρησεν ἀναμεμίχθαι τοὺς ἀγαθοὺς τοῖς πονηροῖς, ἵνα κερδαίνωσί τι ἐκ τῆς συνουσίας, καὶ μὴ ἐναπομένωσι διηνεκῶς τῇ πονηρίᾳ, ἀλλὰ συνεχῆ ὑπόμνησιν ἔχοντες τὴν ἐκείνων θέαν, καρπώσωνταί τι πλέον ἐκ τῆς τούτων συνουσίας. Τοσαύτη γὰρ τῆς ἀρετῆς ἡ ἰσχύς, ὡς καὶ τοὺς μετιόντας αὐτὴν σφόδρα αὐτὴν αἰδεῖσθαι καὶ πολὺν τὸν ὑπὲρ αὐτῆς ἔπαινον διεξιέναι· ὡς καὶ ἡ κακία. Ταῦτα τὰ τῆς ἀρετῆς φροντίσωμεν, ἵνα μὴ τοῦ χρόνου παρατρέχοντος, λάθωμεν ἑαυτοὺς ζημιοῦντες, ὃ μὴ γένοιτο. Ὁρᾶτε ὡς ἔργων χρεία, καὶ τούτων ἐναγωνίων καὶ ἀρίστων; Ἀλλὰ τῶν μὲν περὶ τούτων λόγων, ἅλις. Ἀκούσωμεν δὲ τὰ περὶ τῶν μυστηρίων.

4. Περὶ τῶν Μυστηρίων. Πρὸς τὸ τέταρτον, καθόλου περὶ τῶν ἱερῶν μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας, καὶ ἐν μέρει διαληψόμεθα, διδόντος Θεοῦ, ἵνα καὶ ὁ περὶ τούτων λόγος εἴη σαφὴς ὑμῖν.

Ὅτι μὲν οὖν συνίσταται ἡ ἐν Χριστῷ ζωῇ διὰ τούτων πιστεύεται, καὶ ὅτι τὰς ἀρχὰς ἐκ τούτων λαμβάνει, τελειοῦται δὲ ἐπὶ τοῦ μέλλοντος, ἐπειδὰν εἰς ἐκείνην ἀφικώμεθα τὴν ἡμέραν, ὅπου τὸ σαρκίον οὐκ ἐπισκοτεῖ, δι’ ὃ καὶ Παῦλος, «ἐπιθυμῷ ἀναλῦσαι καὶ συνεῖναι Χριστῷ»^[37], τὴν τελείαν εὐδαιμονίαν καὶ τὸ ἄκρον τῶν ἐφετῶν ἐφιέμενος, οὐδεὶς χριστιανῶν ἀντερεῖ. Ποίῳ δὲ τρόπῳ ἡ μύησις τούτων, οἷς ἐν Χριστῷ ζῶμεν καὶ κινούμεθα καὶ ἐσμέν, ὡς ἡ Ἐκκλησία τῶν εὐσεβῶν παρέδωκε, λέξομεν ἐν συντόμῳ.

α΄. Τὸ βάπτισμα τοίνυν τὸ εἶναι δίδωσι καὶ ὅλως ὑποστῆναι κατὰ Χριστόν. Τοῦτο γὰρ νεκροὺς τῇ ἁμαρτίᾳ καὶ διεφθαρμένους παραλαβὸν εἰς τὴν ζωὴν εἰσάγει. Ἀλλὰ καὶ διὰ τούτων τῶν μυστηρίων, ὥσπερ διά τινων θυρίδων, ἐν τῷ σκοτεινῷ τούτῳ κόσμῳ ὁ ἥλιος εἰσέρχεται τῆς δικαιοσύνης καὶ τοὺς ἀξίους φωτίζει. Καὶ ὁ μὴ ἀναγεννηθεὶς δι’ ὕδατος καὶ πνεύματος οὐ δύναται εἰσελθεῖν εἰς τὴν ζωήν. Καὶ ἀποθνῄσκομεν τὸν θάνατον ἐκείνου, ἵνα καὶ τὴν ἀνάστασιν ἀναστῶμεν, καὶ τῆς βασιλείας κληρονόμοι γενώμεθα, τρισσῶς ἐστεφανωμένοι, τῆς Τριάδος ἐπᾳδομένης, τρισὶ καταδύσεσιν, ἀλλὰ μὴ ἐπιχύσει τρισσῇ χρώμενοι. Ἐβάπτιζον γὰρ οἱ πάλαι οὐ χερσὶν οἰκείαις τὸ ὕδωρ ἐπιῤῥαντίζοντες τοῖς βαπτιζομένοις, ἀλλὰ διὰ τριῶν καταδύσεων, τοῖς θείοις εὐαγγελίοις ἑπόμενοι. «Ἀνέβη γάρ, φησίν, ἀπὸ τοῦ ὕδατος»^[38]. Δῆλον δὲ ὅτι κατέβη, ἐπεὶ ἀνέβη. Ἰδοὺ οὖν κατάδυσις καὶ οὐ ῥαντισμός. Ἀλλὰ καὶ ὁ σοφὸς Ἰωάννης ὁ Ζωναρᾶς, ἐξηγούμενος τὸν ἀποστολικὸν τρίτον κανόνα, φάσκοντα «εἴ τις ἐπίσκοπος, ἢ πρεσβύτερος, μὴ τρία βαπτίσματα μιᾶς μυήσεως ἐπιτελέσῃ», λέγει, «τρία βαπτίσματα τὰς τρεῖς καταδύσεις φησὶν ὁ κανών».

β΄. Τὸ χρῖσμα δέ, χριόμεθα, ἵνα τοῦ χρίσματος τοῦ βασιλικοῦ, τῆς θεώσεως, γενώμεθα κοινωνοί. Λέγουσι δὲ περὶ τοῦ χρίσματος οὐ μόνον Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης εἰς πλάτος, (ἀνὴρ ἀξιοπιστότατος, οὗ μνήμη ἐν ταῖς Πράξεσι φέρεται ἐν κεφ. ιζ΄ λέγοντι, τινὲς δὲ ἄνδρες κολληθέντες αὐτῷ ἐπίστευσαν, ἐν οἷς ἦν καὶ Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης^[39], ὃς Παύλου τοῦ μακαρίου ἐγένετο μαθητὴς καὶ ἱεράρχης Ἀθηνῶν, καὶ περὶ οὗ πολλὰ ἐγκώμια ἡ Ἐκκλησία γράφει), ἀλλὰ καὶ Συμεὼν ὁ μεταφραστής, (ἀνὴρ ἐλλογιμιώτατος καὶ πιστός, βίους ἁγίων συγγράφων καὶ μαρτύρια, γράφει, οὗ τὸ μαρτύριον πέμπομεν μεταγράψαντες ἰδίως), ἀλλὰ καὶ αἱ ἅγιαι σύνοδοι. Ὁ γὰρ τῆς ἐν Λαοδικείᾳ μζ΄ φησίν, «ὅτι τοὺς φωτιζομένους μετὰ τὸ βάπτισμα χρίεσθαι χρίσματι ἐπουρανίῳ καὶ μετόχους γίνεσθαι τῆς βασιλείας Θεοῦ». Καὶ ἡ ἐν Καρχηδόνι ἐν τρίτῳ μέμνηται, ὡς ἀναγκαίου τοῦ χρίσματος καὶ ἀπαραιτήτου. Ἀλλὰ καὶ ἡ ἕκτη σύνοδος ἐν κεφ. 95ῳ· ἐπεὶ γὰρ χριστοὶ λέγονται οἱ χριστιανοί, ὡς τοῦ ἁγίου Πνεύματος μέτοχοι, διὰ τῆς τοῦ ἁγίου μύ­ρου χρίσεως ἐξ ἀνάγκης καὶ χρίσονται τούτῳ. Δηλοῦται δὲ καὶ ἀπὸ τῶν ἐν τῇ χρί­σει λεγομένων ἡ τοῦ ἐντεῦθεν θείου δώρου τούτου μετάληψις· φησὶ γὰρ ὁ χρίων, «σφραγὶς δωρεᾶς Πνεύματος ἁγίου, ἀμήν». Ἀλλὰ καὶ ὁ χρυσοῤῥήμων Ἰωάννης ἐν λόγῳ αὐτοῦ, ἐν ᾧ περὶ τῶν τριαδικῶς λεγομένων διαλαμβάνει, φησί. «Κέρας ἦν ἐλαίου καὶ ἁγιασμοῦ· ἓν ἦν τὸ χρῖσμα, τρία δὲ τὰ δῶρα· ἓν τὸ κέρας, τρία τὰ χρίσματα· ἔχριον γὰρ ἱερεῖς, βασιλεῖς, προφήτας· τοιοῦτος δὲ πᾶς βαπτισθεὶς χριστιανός. Προφήτης, ὡς ἰδὼν ἃ ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδε καὶ οὖς οὐκ ἤκουσεν· ἱερεύς, ὡς ὀφείλων ἑαυτὸν προσάγειν θυσίαν ζῶσαν, ἁγίαν, εὐάρεστον τῷ Θεῷ· καὶ βασι­λεὺς παθῶν, ὡς υἱός τοῦ παμβασιλέως Θεοῦ καὶ τῆς τούτου βασιλείας κληρονό­μος. Τὸ χρῖσμα γὰρ τὴν πρώτην σφραγῖδα ἐντίθησιν, ἣν ἐν τῇ ψυχῇ θείᾳ ἐμπνεύσει ἐλάβομεν. Διὸ καὶ τὴν τοῦ Πνεύματος φέρει δύναμιν καὶ τὴν εὐωδίαν, καὶ σημείωσίς ἐστι τοῦ Χριστοῦ. Ἀνάγνωτε κἂν τῇ παλαιᾷ Διαθήκῃ ἐν κεφ. λ΄ καὶ ἴδετε, ὅσα ἐλάλησε Κύριος πρὸς Μωϋσήν, προλέγων καὶ τοῦτο προκατασκευάζων. Ἐξ ὧν ἀφορμῶν ἐπὶ ῥήματι τούτῳ Θεοῦ ὁ θεῖος Διονύσιος στηριζόμενος καὶ αἱ ἅγιαι σύνοδοι καὶ οἱ λοιποὶ τῶν ἁγίων ἔγραψαν ὅσα περὶ τούτου ἔγραψαν. Μὴ θαυμάζετε δέ, ὅτι ἐν τοῖς βαπτίσμασιν, οἷς ἐγράψατε, μνείαν οὐ ποιεῖτε χρίσμα­τος. Ἡ γὰρ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, τῇ χάριτι αὐτοῦ προκόπτουσα, ἐπὶ θείοις ῥητοῖς καὶ θεμελίοις, πολλὰ ἐξεῦρε καὶ κατεστολίσατο. Οὐ γὰρ πάντα Παῦλος γρά­φει, ἀλλὰ καὶ ὁ μαθητὴς τούτου Διονύσιος καὶ οἱ μετὰ τούτους πολλοὶ φωστῆρες τῆς Ἐκκλησίας Χριστοῦ, ἐν Πνεύματι ἁγίῳ κινούμενοι· καὶ οὐ δίκαιον ἀπόβλητα νομίζειν. Ἂν γὰρ τὰ κυριώτερα τῶν μυστηρίων τὸ βάπτισμα καὶ ἡ κοινωνία ἡ θεία ἐστί, καὶ ὧν δίχα σωθῆναι ἀδύνατον, ἀλλὰ καὶ ταῦτα παρέδωκεν ἡ Ἐκκλησία, τὰ λοιπά φημι ἄχρι τῶν ἑπτά, ὡς λέξομεν. Περὶ ὧν καὶ ἄλλοι θαυμασίως εἰς πλάτος γράφουσιν, ἐκκλησιαστικὰς ἐκτιθέμενοι τάξεις, ἀλλὰ καὶ Συμεὼν ὁ Θεσ­σαλονίκης ἀρχιεπίσκοπος ἔγραψε, καὶ περὶ ἄλλων ἐκκλησιαστικῶν, οὗ τὸ βιβλίον ἔχει ὁ σοφὸς ἐκκλησιαστὴς κύριος Στέφανος ὁ Γερλάχιος. Ἔνθέν τοι λουόμεθα πρῶτον, εἶτα χριόμεθα. Οὕτω δὲ καθαροὺς καὶ εὐώδεις ἡ τράπεζα δέχεται, ἄχρις οὗ μορφωθῇ Χριστὸς ἐν ἡμῖν.

γ΄. Ἡ δὲ θεία εὐχαριστία, τὸ σῶμα καὶ αἷμα τοῦ Χριστοῦ, τὴν ζωὴν ταύτην καὶ τὴν ὑγείαν συντηρεῖ καὶ συνέχει. Τὸ γὰρ σῶσαι τὰ κτισθέντα καὶ διατελέσαι ζῶντας ὁ τῆς ζωῆς δίδωσιν ἄρτος· καὶ ζῶμεν ἐν τῷ Χριστῷ ἀξίως ἐσθίοντες, ὡς αὐτὸς εἶπεν. «Ὁ τρώγων μου τὴν σάρκα καὶ πίνων μου τὸ αἷμα ἐν ἐμοὶ μένει κἀγὼ ἐν αὐτῷ»^[40]. Ὁ ἄρτος γὰρ γίνεται σῶμα Χριστοῦ, καὶ ὁ οἶνος καὶ τὸ ὕδωρ αἷμα Χριστοῦ, ἐπιφοιτήσει τοῦ ἁγίου Πνεύματος, μεταποιοῦντος αὐτὰ ὑπὲρ λόγον καὶ ἔννοιαν. Καὶ ὁ τῆς προθέσεως ἄρτος, οἶνός τε καὶ ὕδωρ διὰ τῆς ἐπικλήσεως καὶ ἐπιφοιτήσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος ὑπερφυῶς μεταποιοῦνται εἰς τὸ σῶμα Χριστοῦ καὶ τὸ αἷμα· καὶ οὐκ εἰσὶ δύο, ἀλλ’ ἓν καὶ τὸ αὐτό. Οὐκ ἔστι δὲ τύπος ὁ ἄρτος καὶ ὁ οἶνος τοῦ σώματος καὶ αἵματος τοῦ Χριστοῦ· μὴ γένοιτο· ἀλλὰ αὐτὸ τὸ σῶμα τοῦ Κυρίου τεθεωμένον, αὐτοῦ τοῦ Κυρίου εἰπόντος· τοῦτὸ μού ἐστιν οὐ τύπος τοῦ σώματος, ἀλλὰ τὸ σῶμα, καὶ οὐ τύπος τοῦ αἵματος, ἀλλὰ τὸ αἷμα. Καὶ πρὸ τούτου τοῖς Ἰουδαίοις, ὅτι «ἐὰν μὴ φάγητε τὴν σάρκα τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου καὶ πίητε αὐτοῦ τὸ αἷμα, οὐκ ἔχετε ζωὴν ἐν ἑαυτοῖς· ἡ γὰρ σάρξ μου ἀληθής ἐστι βρῶσις, καὶ τὸ αἷμά μου ἀληθής ἐστι πόσις»^[41]. Διὸ μετὰ παντὸς φόβου καὶ συνειδήσεως καθαρᾶς καὶ ἀδιστάκτου πίστεως προσέλθωμεν· καὶ πάν­τως ἔσται ἡμῖν καθὼς πιστεύομεν μὴ διστάζοντες. Τιμήσωμεν δὲ αὐτὸ πάσῃ καθαρότητι ψυχικῇ τε καὶ σωματικῇ. Γίνεται γὰρ τοῖς πίστει ἀξίως μεταλαμβάνουσιν εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ εἰς ζωὴν αἰώνιον καὶ εἰς φυλακτήριον ψυχῆς τε καὶ σώματος, τοῖς δὲ ἐν ἀπιστίᾳ ἀναξίως μετέχουσιν εἰς κόλασιν αἰώνιον.

Εἰ δὲ καί τινες ἀντίτυπα τοῦ σώματος καὶ αἵματος τοῦ Κυρίου τὸν ἄρτον καὶ τὸν οἶνον ἐκάλεσαν, ὡς ὁ θεοφόρος ἔφη Βασίλειος, οὐ μετὰ τὸ ἁγιασθῆναι εἶπον, ἀλλὰ πρὶν ἁγιασθῆναι, αὐτὴν τὴν προσφορὰν οὕτω καλέσαντες. Ἀντίτυπα δὲ τῶν μελλόντων λέγομεν, οὐχ ὡς μὴ ὄντα ἀληθῶς <σῶμα> καὶ αἷμα Χριστοῦ, ἀλλ’ ὅτι νῦν μὲν δι’ αὐτῶν μετέχομεν τῆς Χριστοῦ θεότητος, τότε δὲ νοητῶς διὰ μόνης τῆς θέας. Προσφέρομεν δὲ οὐκ ἐν ἀζύμοις, ἀλλ’ ἐν ἐνζύμοις, ὅ ἐστιν ἄρ­τος τῇ ἀληθείᾳ· οὕτω γὰρ ἐξηγοῦσιν οἱ ἀνατολικοὶ ἅγιοι καὶ ἀποδεικνύουσιν, ὅ τε Χρυσόστομος καὶ οἱ λοιποί, ὅτι οὐκ ἄζυμον δεῖ προσφέρειν, ἀλλ’ ἔνζυμον. Ὁ δὲ περὶ τούτου λόγος πολύς, καὶ διὰ τὴν μακρηγορίαν νῦν οὐκ ἐπεξεργάζομεν, ὅτε δὲ χρεία, λέξομεν.

δ΄. Ἡ χειροτονία δὲ τὴν ἐξουσίαν παρέχει καὶ δύναμιν τοῦ ποιήσαντος, ἣν λαμβάνομεν διὰ τῆς ἱερωσύνης, καὶ δι’ αὐτῆς πᾶσαι ἡμῖν αἱ τελεταὶ ἐνεργοῦνται, καὶ οὐδὲν ἅγιον χωρὶς ἱερέως ἐστίν.

ε΄. Ὁ δὲ γάμος συγκαταβάσεώς ἐστι δῶρον ᾧδε Θεοῦ διὰ τὴν παιδοποιΐιαν, ἕως τὸ πᾶν τόδε μετὰ τῆς φθορᾶς ἵσταται· μυστήριον δὲ Θεοῦ καὶ τοῦτο· διὸ καὶ εὐλογεῖ τὸν γάμον αὐτός, ὡς ἂν μὴ χωρὶς εὐλογίας ἡ ἀπαρχὴ τυγχάνῃ τῆς ἡμετέρας ζωῆς.

ς΄. Ἡ μετάνοια δὲ τὴν ἐπανόρθωσιν ἡμῶν αὖθις ἀπὸ τοῦ πτώματος ἐνεργεῖ δι’ ἐπιστροφῆς καὶ τοῦ ἐξαγορεῦσαι τὰ πταίσματα καὶ ἀποστῆναι τῶν κακῶν. Τοῦτο μέγα δῶρον τοῖς μετὰ τὸ βάπτισμα ἁμαρτάνουσιν. Ἐν ᾗ δὴ μετανοίᾳ καὶ τὸ τῶν μοναχῶν ἐστι σχῆμα.

ζ΄. Ἅγιον ἔλαιον δὲ παραδέδοται καὶ τοῦτο ὡς ἱερὰ τελετὴ καὶ θείου τύπος ἐλέους, εἰς ἀπολύτρωσιν καὶ ἁγιασμὸν τοῖς ἀπὸ ἁμαρτίας ἐπιστρέφουσι χορηγούμενον· διὸ καὶ λύσιν παρέχει ἁμαρτιῶν καὶ ἐξ ἀῤῥωστημάτων ἐγείρει. Καὶ περὶ τούτου μαρτυρεῖται Ἰάκωβος ὁ ἀδελφόθεος ἐν ε΄ κεφ. λέγων· «ἀσθενεῖ τις ἐν ὑμῖν; προσκαλεσάσθω τοὺς πρεσβυτέρους τῆς ἐκκλησίας, καὶ προσευξάσθωσαν ἐπ’ αὐτόν, ἀλείψαντες αὐτὸν ἐλαίῳ ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Κυρίου· καὶ ἡ εὐχὴ τῆς πί­στεως σώσει τὸν κάμνοντα, καὶ ἐγερεῖ αὐτὸν ὁ Κύριος· κἂν ἁμαρτίας ᾖ πεποιηκώς, ἀφεθήσεται αὐτῷ»^[42]. Ἐν τούτῳ δὲ καὶ περὶ ἐξομολογήσεως λέγει καὶ εὐχῆς καὶ δεήσεως δικαίων.

Ταῦτα δὲ πάντα τὰ μυστήρια καὶ ὁ Χριστὸς περέδωκε καὶ οἱ θεῖοι αὐτοῦ μαθηταί. Διπλῶν γὰρ ὄντων ἡμῶν ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, διπλῶς καὶ ταῦτα ἡμῖν παρέσχετο, ὡς καὶ αὐτὸς Θεάνθρωπος, ὡς ἂν τῇ μὲν χάριτι τοῦ Πνεύματος νοητῶς ἡμῶν τὰς ψυχὰς ἁγιάζῃ, τοῖς αἰσθητοῖς δέ, ὕδατί τε καὶ ἐλαίῳ καὶ ἄρτῳ καὶ ποτηρίῳ καὶ τοῖς λοιποῖς ἁγιαζομένοις τῷ Πνεύματι, καθαγιάζῃ ἡμῶν καὶ τὰ σώματα καὶ ὁλοτελῆ παρέχῃ τὴν σωτηρίαν.

Καὶ ταῦτα μὲν ἐν συντόμῳ περὶ τῶν ἑπτὰ τῆς Ἐκκλησίας μυστηρίων λέγο­μεν καὶ εὐσεβῶς διακατέχομεν. Καιρὸς δὲ λοιπὸν καὶ περὶ ἐπικλήσεως εἰπεῖν κατὰ τὸ ἀκόλουθον.

5. Περὶ ἐπικλήσεως τῶν Ἁγίων.

Πρὸς τὸ πέμπτον δέ, τὸ περὶ ἐπικλήσεως τῶν Ἁγίων, λέγετε μὲν μιμεῖσθαι ἐκείνων τὴν πίστιν, τὴν καρτερίαν καὶ εἴ τι σωτή­ριον, ἀποφάσκετε δὲ τὴν ἐπίκλησιν τὴν πρὸς αὐτούς, καὶ ἔντευξιν τούτων πρὸς Θεόν, καὶ τὸ προσκυνεῖν αὐτοῖς ἢ ταῖς αὐτῶν εἰκόσιν, ἢ τιμᾶν ναοῖς καὶ ἀναθήμασι, φοβούμενοι μὴ τὴν μόνην Θεῷ ὀφειλομένην τιμὴν ἐπὶ κτίσματα μεταφέρητε.

Δι’ ἃ δὴ καὶ λέγομεν σὺν Θεῷ, ὅτι δεῖ τοὺς ἁγίους ἐπικαλεῖσθαι, ὅτι καὶ βοηθεῖν δύνανται, καὶ τούτου ἕνεκά εἰσι πολλὰ εἰς ἀπόδειξιν. Καὶ πρῶτον ἀνάγνωτε ῥήματα Θεοῦ ἐν μβ΄ κεφαλαίῳ τοῦ Ἰώβ. «Ἐγένετο μετὰ τὸ λαλῆσαι τὸν Κύριον πάντα τὰ ῥήματα ταῦτα τῷ Ἰώβ, εἶπεν ὁ Κύριος Ἐλιφὰζ τῷ Θαμανίτῃ· ἥμαρτες σὺ καὶ οἱ δύο φίλοι σου· οὐ γὰρ ἐλαλήσατε ἐνώπιόν μου ἀληθὲς οὐδέν, ὥσπερ ὁ θεράπων μου Ἰώβ· νῦν δὲ λάβετε ἑπτὰ μόσχους καὶ ἑπτὰ κριούς, καὶ πορεύθητε πρὸς τὸν θεράποντά μου Ἰώβ, καὶ ποιήσει κάρπωσιν ὑπὲρ ὑμῶν· Ἰὼβ δὲ ὁ θεράπων μου εὔξεται ὑπὲρ ὑμῶν»^[43], καὶ τὰ ἑξῆς. Μανθάνομεν οὖν ἐντεῦθεν, ὅτι οἱ δίκαιοι προΐστανται καὶ εὔχονται ὑπὲρ ἡμῶν· οὐ μόνον δὲ οἱ ἐν ζῶσιν, ἀλλὰ καὶ οἱ τεθνηκότες, ὡς ὁ ῥιφθεὶς νεκρὸς ἐπὶ τὸν τάφον Ἐλισσαίου, ὡς Βασιλειῶν Δ΄ κεφ. ιγ΄, καὶ ὅτι ἡ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία ζῶντας τοὺς ἁγίους λέγει ὡς ἐν ζωῇ καὶ χειρὶ Θεοῦ, ὁ δὲ θάνατος αὐτῶν ἦν ὕπνος· ἐκοπίασαν γὰρ εἰς τὸν νῦν αἰῶνα, καὶ ζήσονται εἰς τέλος. Ζωὴ γάρ ἐστιν ὁ Θεός, καὶ οἱ ἐν χειρὶ Θεοῦ ὄντες, ἐν ζωῇ ὑπάρχουσιν. Ὅτι δὲ διὰ τοῦ νοῦ καὶ τοῖς σώμασιν αὐτῶν ἐνῴκησεν ὁ Θεός, φησὶν ὁ θεῖος ἀπόστολος, «οὐκ οἴδατε, ὅτι τὰ σώματα ὑμῶν ναὸς τοῦ ἐνοικοῦντος ἐν ὑμῖν ἁγίου Πνεύματός ἐστι;»^[44]. Πῶς οὖν οὐ τιμητέον τοὺς ἐμψύχους ναοὺς τοῦ Θεοῦ; Οὗτοι ζῶντες, ἐν παῤῥησίᾳ τῷ Θεῷ παρεστήκασι· πηγὰς ἡμῖν σωτηρίους ὁ Χριστὸς πολλὰς ἀνέῳξεν· δι’ ἐπικλήσεως ἁγίων δαίμονες ἀπελαύνονται, νόσοι φυγαδεύονται, πειρασμοὶ λύονται. Καὶ ἡ δόσις ταύτῃ ἡ ἀγαθὴ ἄνωθεν δι’ ἀγγέλων ἀγαθῶν, εὐθὺς πεμπομένων τοῖς ἐπικαλουμένοις τὰ ὀνόματα αὐτῶν.

Ἀλλὰ καὶ τὰ τούτων ἅγια λείψανα πολυτρόπως τὰς εὐεργεσίας πηγάζουσι. Καὶ μηδεὶς ἀπιστείτω. Εἰ γὰρ ἐξ ἀκροτόμου πέτρας ὕδωρ ἐν ἐρημῶ ἐπήγασε, καὶ ἐκ σιαγόνος ὄνου ὕδωρ τῷ Σαμψὼν διψῶντι, ἐκ μαρτυρικῶν λειψάνων τοιαῦτα γίνεσθαι ἄπιστον; οὐδαμῶς, τοῖς εἰδόσι τὴν τῶν ἁγίων δύναμιν παρὰ Θεοῦ καὶ τὴν τιμήν.

Τιμητέον οὖν τοὺς ἁγίους, ὡς φίλους Θεοῦ, ὡς τέκνα καὶ κληρονόμους, ὥς φησιν ἡ θεολόγος φωνή· «ὅσοι δὲ ἔλαβον αὐτόν, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι»^[45]. Ὥστε οὐκ εἰσὶ δούλοι, ἀλλ’ υἱοὶ καὶ κληρονόμοι. Πόσα ἄν τις ἔκαμεν, ἵνα προστάτην τις ἕνα εὕρῃ θνητῷ βασιλεῖ, ὑπὲρ αὐτοῦ λόγους ποιούμενον; Τοὺς οὖν προστάτας τοῦ χριστιανικοῦ γένους παντός, τούς τῷ Θεῷ ὑπὲρ ἡμῶν ἐντεύξεις ποιουμένους, οὐ τιμητέον; Ναὶ τιμητέον, ναοὺς ἐγείροντας τῷ Θεῷ ἐπὶ τῷ τούτων ὀνόματι, πάντως εἰς δόξαν Θεοῦ, καρποφορίας προσάγοντας, τὰς τούτων μνήμας γεραίροντας πνευματικῶς καὶ θείως, καὶ οἷς Θεὸς θεραπεύε­ται, οἵ τε τούτου θεράποντες εὐφραίνονται ἐν ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις καὶ ᾠδαῖς πνευματικαῖς. Εἰκόνας αὐτοῖς ἐγείρωμεν, ἔμψυχοι γὰρ εἰκόνες τῆς ἀρετῆς οὗτοι, καὶ τὴν ἀρετὴν αὐτῶν μιμησώμεθα. Τὴν Θεοτόκον οὐχ ὡς Θεόν, ἄπαγε, ἀλλ’ ὡς κυρίως Θεοῦ μητέρα καὶ ἀληθῶς τιμήσωμεν· τὸν προφήτην Ἰωάννην, ὡς πρόδρομον καὶ βαπτιστήν, ἀπόστολόν τε καὶ μάρτυρα· τοὺς λοιποὺς ἀποστόλους, ὡς αὐτόπτας αὐ­τοῦ καὶ τῶν αὐτοῦ· τοὺς μάρτυρας Κυρίου ἐκ παντὸς τάγματος ὡς στρατιώτας Χριστοῦ καὶ τὸ αὐτοῦ πεπωκότας ποτήριον, καὶ κοινωνοὺς τῶν παθημάτων καὶ τῆς δόξης αὐτοῦ. Τούτων τὴν πολιτείαν δὲ ζηλώσωμεν, τὴν πίστιν, τὴν ἀγάπην, τὴν ἐλπίδα, ἵνα καὶ τῶν τῆς δόξης στεφάνων αὐτοῖς κοινωνήσωμεν.

Ἢν δὲ καὶ τὰς εἰκόνας αὐτῶν προσκυνῶμεν, μηδεὶς καταμεμφέσθω· καὶ ἀλλήλους γὰρ προσκυνοῦμεν, ὡς κατ’ εἰκόνα Θεοῦ· καὶ ὅτι καὶ ὁ θεῖος Βασίλειος, «ἡ τῆς εἰκόνος τιμὴ ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει», λέγει. Καὶ ὁ Μωσαϊκὸς λαὸς τῇ σκηνῇ κύκλωθεν προσεκύνει, εἰκόνα φερούσῃ τῶν ἐπουρανίων καὶ ὅλης τῆς κτίσεως· «εἶπε γὰρ ὁ Θεὸς τῷ Μωϋσῇ, ὅρᾳ, ποιήσεις πάντα κατὰ τὸν τύπον τὸν δειχθέντα σοι ἐν τῷ ὄρει»^[46], καὶ τὰ ἑξῆς. Ἀλλά, φησίν, ὁ αὐτὸς εἶπε· «Κύριον τὸν Θεόν σου προσκυνήσεις καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις», καὶ «οὐ ποιήσεις πᾶν ὁμοίωμα»^[47]. Ναὶ ἀληθῶς πάντα ταῦτα Θεοῦ νομοθεσίαι. Ἀλλ’ ὁ τοῦτο διδάσκων Θεὸς ἐδίδαξεν ἡμᾶς ἐν τῷ Δευτερονομίῳ. «Καὶ ἐλάλησε Κύριος πρὸς ὑμᾶς ἐκ μέσου τοῦ πυρός», καὶ λοιπὰ ἄχρι τό, «οὐ προσκυνήσεις αὐτοῖς καὶ οὐ λατρεύσεις»^[48]. Ἐξ ὧν μανθάνομεν, ὡς εἷς ἐστιν ὁ σκοπός, ὥστε μὴ λατρεῦσαι τῇ κτίσει παρὰ τὸν κτίσαντα, μηδὲ προσαγαγεῖν τὴν τῆς λατρείας προσκύνησιν ἄλλῳ ἢ μόνῳ τῷ Θεῷ· διὸ πανταχοῦ συνάπτει τῇ προσκυνήσει τὴν λατρείαν. Οἴδαμεν οὖν καὶ ἡμεῖς, ἀγαπητοί, ὅτι μόνῳ Θεῷ ὀφείλεται ἡ τιμή, ἀλλὰ σχέσις λατρείας πολὺ διαφέρουσι, καὶ ὅσον τῆς ἀληθείας τὸ ψεῦδος εἰπεῖν. Ὅθεν σχετικῶς προσκυνοῦμεν τὰς ἁγίας εἰκόνας, λατρευτικῶς δὲ τὸν Θεὸν μόνον.

Ὅτι δὲ οἱ ἅγιοι δύνανται πολλά, θεοὶ ὄντες χάριτι, ὡς καὶ ὁ ψάλτης λέγει, «ὁ Θεὸς ἔστη ἐν συναγωγῇ θεῶν»^[49], «τὰς ἀξίας διαιρῶν», ὡς ἑρμηνεύει ὁ θεῖος Γρηγόριος^[50], καὶ ὅτι «ζῶντες πεπληρωμένοι ᾖσαν Πνεύματος ἁγίου, καὶ τελευτησάντων αὐτῶν, ἡ χάρις τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἀνεκφοιτήτως ἔνεστι καὶ ταῖς ψυχαῖς αὐτῶν καὶ τοῖς σώμασι καὶ τοῖς τάφοις καὶ τοῖς χαρακτῆρσι καὶ ταῖς ἁγίαις εἰκόσιν αὐτῶν»^[51], πιστόν. Οὐκ οἶδε Σολομὼν τὸν διαγορεύοντα θεῖον νόμον, τὸν «οὐ ποιήσεις πᾶν ὁμοίωμα»; Πῶς ᾠκοδόμησε τὸν ναόν, καὶ χερουβίμ, ὥς φησιν ἡ βίβλος τῶν Βασιλειῶν, ἐποίησε, καὶ βόας καὶ λέοντας καὶ ὅσα τοιαῦτα^[52]. Οὐ πολλῷ οὖν τιμιώτερον, πάντας τοὺς τοίχους οἴκου Κυρίου κοσμεῖν ἁγίων μορφαῖς, ἤπερ ἀλόγων καὶ δένδρων, καὶ κολάψαι γλυπτὰ καὶ φοίνικας καὶ ὅσα ὅμοια; Βί­βλοι ἀνεῳγμέναι πρὸς ἀνάμνησιν Θεοῦ καὶ τιμὴν αὐτοῦ ἐν ταῖς ἐκκλησίαις Θεοῦ αἱ ἅγιαι εἰκόνες εἰσίν. Ὁ γὰρ τιμῶν τὸν μάρτυρα, τὸν Θεὸν τιμᾷ καὶ τοὺς λοιπούς· καί ὁ τὴν μητέρα τοῦ Υἱοῦ, αὐτὸν πάντως τὸν Ἰησοῦν. Οὐδεὶς γὰρ Θεὸς παρ’ ἡμῖν ἄλλος, εἰ μὴ εἷς, ὁ ἐν Τριάδι γνωριζόμενός τε καὶ λατρευόμενος. Ἂν γὰρ λέγωμεν, «ἅγιε Ἰωάννη, πρέσβευε ὑπὲρ ἡμῶν», καὶ «ὑπεραγία Θεοτόκε», καὶ «ἅγιοι ἄγγελοι», ἀλλὰ πρὸ πάντων ἐπιβοώμεθα, «Κύριε τῶν δυνάμεων μεθ’ ἡμῶν γενοῦ· ἄλλον γὰρ ἐκτός σου βοηθὸν ἐν θλίψεσιν οὐκ ἔχομεν, Κύριε τῶν δυνάμεων, ἐλέησον ἡμᾶς». Ὁρᾶτε τῆς Ἐκκλησίας τὸν ἀληθέστατον καὶ τέλειον σκο­πόν, πῶς τὸν Θεὸν ἐλθεῖν βοηθὸν ἐπικαλεῖται καὶ τὸ ἔλεος αὐτοῦ; Αὐτὸς γάρ ἐστιν ὁ μακάριος καὶ μόνος δυνάστης, ὡς γέγραπται.

Ἔτι προφέρετε τὸν ἅγιον Ἐπιφάνιον^[53] τὰς θείας ἀθετῆσαι εἰκόνας, δῆθεν γράφοντα κατὰ Κολλυριδιανῶν, τῶν τῇ Μαρίᾳ προσφερόντων καὶ ἀθέως ποιούντων· οὐ γὰρ Θεὸς ἡ Παρθένος, οὐδεὶς χριστιανῶν εἴπῃ, τιμία δὲ καὶ ἁγία καὶ δούλη Θεοῦ, ὡς αὐτὴ λέγει περὶ ἑαυτῆς· «ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου, γένοιτό μοι κατὰ τὸ ῥῆμά σου». Πλὴν ἀληθῶς Θεοτόκος ἡ ἁγία Μαρία, ὡς καταξιωθεῖσα ἐν κόλποις ἰδίοις ὑποδέξασθαι τὸν Υἱόν τοῦ Θεοῦ καὶ Θεόν. Ὁ γὰρ πρὸ αἰώνων τὴν ὕπαρξιν ἔχων, ἐκ ταύτης τῆς γυναικὸς ἐγεννήθη, καὶ Θεὸς καὶ ἄνθρωπος ἐφάνη ἡμῖν. Ὅθεν κυρίως καὶ ἀληθῶς Θεοτόκος ἡ ἁγία Μαρία ἡ ἀειπάρθενος, καὶ οὐ Θεός· ἄλλον γὰρ Θεόν, πλὴν τοῦ ἐν Τριάδι ὑμνουμένου ἀληθινοῦ Θεοῦ, οἱ χρι­στιανοὶ οὐ γινώσκομεν. Γνῶτε οὖν, ὡς ὁ λόγος αὐτός, ὁ κατὰ Κολλυριδιανῶν, εἰ καὶ ἀνατρέπει κακίστην αἵρεσιν, ὡς εἴπομεν, ἀλλ’ οὐκ εἰκονομαχίαν εἰσάγει. Καὶ τὸ καλόν, οὐ καλόν, ὅταν μὴ καλῶς γίνηται. Ὅθεν καὶ πρὸ ἡμῶν ὁ θεῖος Ἰωάν­νης ὁ Δαμασκηνός, ἐν λόγῳ αὑτοῦ δευτέρῳ περὶ εἰκόνων^[54], ταῦτα φωράσας ὡς νόθα, νενοθευμένα καὶ πεπλασμένα, ἐξήλεγξε καὶ ἀνέτρεψε· διὸ καί φησιν. «Εἶδε λέγεις τὸν μακάριον Ἐπιφάνιον τρανῶς τὰς παρ’ ἡμῖν ἀπαγορεῦσαι εἰκόνας, γνῶθι, ὡς ἐπίπλαστος ὁ λόγος, ἄλλου τινὸς τῷ τοῦ θείου Ἐπιφανίου χρησαμένου ὀνόματι, οἷα πολλὰ συμβαίνει γίνεσθαι, ἢ Ἐπιφανίδου τοῦ αἱρετικοῦ· οὐ γὰρ τοῖς συμπατράσιν ὁ πατὴρ μάχεται· ἑνὸς γὰρ ἁγίου Πνεύματος μέτοχοι πάντες γεγόνασι. Καὶ μάρτυς ἡ αὐτοῦ Ἐκκλησία, εἰκόσι καλλωπιζομένη, ἕως οὗ ὁ ἄγριος καὶ ἀνήμερος Λέων ὁ Ἴσαυρος ἔβρυξε καὶ τὴν Χριστοῦ διετάραξεν Ἐκκλησίαν, καὶ ἄλλοι κατ’ αὐτῆς ἀντεπανέστησαν καὶ τὴν Χριστοῦ διετάραξαν ποίμνην, ποτίσαι τὸν λαὸν τοῦ Θεοῦ ἐπιχειρήσαντες ἀνατροπὴν θολεράν», καὶ τὰ ἑξῆς.

Καὶ ὅτι μὲν δεῖ προσκυνεῖν τὰς ἁγίας εἰκόνας ἀποδέδεικται, σχετικῶς, ὡς εἴπομεν, οὐ λατρευτικῶς. Ὅτι δὲ καὶ δέησις εἰσακούεται ἁγίων, καὶ ἔτι ἀνάγνωτε Δ΄ Βασιλειῶν ἐν κεφ. ιη΄ καὶ ιθ΄. Ἔλεγε, φησίν, ὁ Σεναχρεὶμ διὰ τοῦ Ῥαψάκου, «μὴ ἀπατάτω σε ὁ Θεός, ἐφ’ ᾧ πέποιθας». Τηνικαῦτα παρακατιών· καὶ γὰρ ἔλεγεν ὁ Θεός, «ὑπερασπιῶ τῆς πόλεως ταύτης δι’ ἐμὲ καὶ διὰ Δαυῒδ τὸν παῖδά μου»^[55]. Καὶ εἰ μὴ τοῦτο ἦν, οὐκ ἂν ὁ Θεὸς ἀφῆκεν ἄλλους παρακαλεῖν· καὶ τοῦτο παρασκευάζει, ὅπερ καὶ ἐπὶ τοῦ Μωϋσέως γέγονε. Καὶ γὰρ ἐκείνῳ, φησίν, ἄφες ἐξαλείψω αὐτούς, ἵνα αὐτὸν ἐμβάλῃ εἰς τὴν ἐκείνων ἱκετηρίαν. Ἐποίει δὲ τοῦτο, οὐκ αὐτὸς παρακλήσεως δεόμενος, ἀλλ’ ἵνα ἡμεῖς μὴ ἁπλῶς σωζόμενοι φαυλότεροι καταστῶμεν. Διὰ τοῦτο καὶ χάρισμα εὐχῆς ἐδίδου, ὡς Παῦλος λέγει, «αὐτὸ τὸ Πνεῦμα ἐντυγχάνει ὑπὲρ ἡμῶν στεναγμοῖς ἀλαλήτοις»^[56]. Διὰ τοῦτο πολλάκις τὸν Δαυῒδ καὶ τὸν δεῖνα, φησίν, αὐτοῖς καταλλάττεσθαι, τούτῳ κατασκευάζων τὴν καταλλαγήν. Διὰ τοῦτο καὶ τῷ Ἱερεμίᾳ ἔλεγε, μὴ ἀξίου περὶ τοῦ λαοῦ τούτου, ὅτι οὐκ εἰσακούσομαί σου, οὐχὶ παῦσαι αὐτὸν θέλων ἀξιοῦντα, πολὺ γὰρ τῆς σωτηρίας ἡμῶν ἐπιθυμεῖ, ἀλλ’ ἐκείνους φοβῆσαι· ὅπερ καὶ ὁ προφήτης συνιδὼν οὐκ ἐπαύσατο ἀξιῶν.

Ἀλλὰ καὶ ὁ πολὺς τὴν σοφίαν Κύριλλος, ἐξηγούμενος τὸν προφήτην Δανιὴλ λέγει, ὅτι καὶ μεσιτεία ἔσται τότε ἐν τῇ παρουσίᾳ τοῦ Κυρίου, καὶ ἀγγέλων δεηθησομένων ὑπέρ τινων, καὶ ἁγίων καὶ τῆς κυρίας τοῦ κόσμου οὐχ ἥκιστα, Πλὴν οὐχ ὑπὲρ πάντων ἁπλῶς, οὐδ’ ὑπέρ τινος ἐν ἁμαρτίαις θανόντος, οὔμενουν· κατέκλεισε γὰρ ὁ Θεὸς τοῖς τοιούτοις καθάπαξ τὸ ἑαυτοῦ ἔλεος. Διὸ καὶ ἀπεφήνατο κατ’ αὐτῶν οὑτωσί. Ἐὰν στῇ Νῶε καὶ Ἰὼβ καὶ Δανιήλ, τοὺς υἱοὺς αὐτῶν καὶ τὰς θυγατέρας οὐ μὴ ἐξέλωνται, ἀλλ’ ὑπὲρ μόνων ἐκείνων ἱκετεύσουσι πάντες, ὑπὲρ ὧν ἔσονται καὶ αἱ πρεσβεῖαι δεκταί, ἤγουν τῶν ἐν μετανοίᾳ μὲν φθασάντων μεταλλάξαι τὸν βίον, οὔπω δὲ τὰς τῶν ἁμαρτημάτων κηλῖδας δυνηθέντων τελείως ἐκπλῦναι· καὶ ἔτι· ναὶ καὶ ἔτι τῆς κρίσεως ἱσταμένης· μετὰ δὲ τὸ λυθῆναι τὸ θέατρον καὶ ἕκαστον ἀπαχθῆναι εἰς τὸν ἴδιον τόπον μεσιτεία οὐκ ἔσται. Ἀλλὰ καὶ γίνεται καὶ νῦν δι’ ἱερέων μεσιτευόντων καὶ δικαίων δούλων Θεοῦ, ἰσχυόντων πολλά.

Ἀλλὰ καὶ ὁ θεῖος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς ἐν τῷ τρίτῳ λόγῳ αὐτοῦ τῷ περὶ εἰκόνων^[57] φησί. «Τίς πρῶτος ἐποίησεν εἰκόνα; Αὐτὸς ὁ Θεὸς πρῶτος ἐγέννησε τὸν μονογενῆ Υἱὸν καὶ Λόγον αὑτοῦ, εἰκόνα αὑτοῦ ζῶσαν, φυσικήν, ἀπαράλλακτον, χαρακτῆρα τῆς αὐτοῦ ἀϊδιότητος. Ἐποίησέ τε τὸν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα αὐτοῦ καὶ καθ’ ὁμοίωσιν. Καὶ Ἀδὰμ εἶδε Θεόν, καὶ ἤκουσε τῆς φωνῆς τῶν ποδῶν αὐτοῦ περιπατοῦντος τὸ δειλινόν, καὶ ἐκρύβη ἐν τῷ παραδείσῳ. Καὶ Ἰακὼβ εἶδε καὶ ἐπάλαισε μετὰ τοῦ Θεοῦ. Δῆλον δὲ ὅτι ὡς ἄνθρωπος ἐφάνη αὐτῷ ὁ Θεός. Καὶ Μωϋσῆς ὡς ὀπίσθια ἀνθρώπου εἶδε. Καὶ Ἡσαΐας ὡς ἄνθρωπον εἶδε καθήμενον ἐπὶ θρόνου. Καὶ Δανιὴλ ὁμοίωμα ἀνθρώπου εἶδε, καὶ ὡς υἱὸν ἀνθρώπου ἐλθόντα ἐπὶ τὸν παλαιὸν τῶν ἡμερῶν. Καὶ οὐ φύσιν Θεοῦ εἶδέ τις, ἀλλὰ τὸν τύπον καὶ τὴν εἰκόνα τοῦ μέλλοντος ἔσεσθαι· ἔμελλε γὰρ ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ ὁ ἀόρατος, ἄνθρωπος γίνεσθαι ἐν ἀληθείᾳ, ἵνα ἑνωθῇ τῇ φύσει ἡμῶν καὶ ὁραθῇ ἐπὶ τῆς γῆς. Προσεκύνησαν οὖν πάντες οἱ ἰδόντες τὸν τύπον καὶ τὴν εἰκόνα τοῦ μέλλοντος, καθὼς καὶ Παῦλός φησιν ὁ ἀπόστολος ἐν τῇ πρὸς Ἑβραίους κεφ. ια΄. «Κατὰ πίστιν ἀπέθανον οὗτοι πάντες, μὴ κομισάμενοι τὰς ἐπαγγελίας, ἀλλὰ πόῤῥωθεν αὐτὰς ἴδοντες καὶ ἀσπασάμενοι» ^[58]. Ἐγὼ οὖν οὐ μὴ ποιήσω εἰκόνα τοῦ δι’ ἐμὲ ὀφθέντος σαρκὸς φύσει; καὶ προσκυνήσω καὶ τιμήσω αὐτὸν διὰ τῆς εἰς τὴν εἰκόνα αὐτοῦ τιμῆς καὶ προσκυνήσεως; Εἶδεν Ἀβραὰμ οὐ φύσιν Θεοῦ, Θεὸν γὰρ οὐδεὶς ἑώρακε πώποτε, ἀλλ’ εἰκόνα Θεοῦ, καὶ πεσὼν προσεκύνησεν. Εἶδεν Ἰησοῦς ὁ τοῦ Ναυῆ οὐ φύσιν ἀγγέλου, ἀλλ’ εἰκόνα· φύσις γὰρ ἀγγέλου σωματικοῖς οὐχ ὁρᾶται ὀφθαλμοῖς, καὶ πεσὼν προσεκύνησεν. Ὁμοίως καὶ Δανιήλ. Ἄγγελος δὲ οὐ Θεός, ἀλλὰ κτίσμα καὶ δοῦλος Θεοῦ καὶ παραστάτης· προσεκύνησε δὲ οὐχ ὡς Θεῷ, ἀλλ’ ὡς Θεοῦ παραστάτῃ καὶ λειτουργῷ. Κἀγὼ μὴ ποιήσω εἰκόνα τῶν φίλων τοῦ Χριστοῦ; καὶ μὴ προσκυνήσω οὐχ ὡς θεοῖς, ἀλλ’ ὡς εἰκόσι φίλων Θεοῦ; Οὔτε γὰρ Ἰησοῦς, οὔτε Δανιήλ, ὡς θεοῖς προσεκύνησαν τοῖς ὀφθεῖσιν ἀγγέλοις. Οὐδὲ ἐγὼ ὡς Θεῷ προσκυνῶ τῇ εἰκόνι, ἀλλὰ διὰ τῆς εἰκόνος καὶ τῶν ἁγίων τῷ Θεῷ προσ­άγω τὴν προσκύνησιν καὶ τὴν τιμήν, δι’ ὃν καὶ τοὺς αὐτοῦ φίλους σέβω καὶ δι’ αἰδοῦς ἄγω. Οὐχ ἡνώθη φύσει ἀγγέλων ὁ Θεός, ἡνώθη δὲ φύσει ἀνθρώπων. Οὐκ ἐγένετο ὁ Θεὸς ἄγγελος, ἐγένετο δὲ ὁ Θεὸς φύσει καὶ ἀληθείᾳ ἄνθρωπος· «οὐ γὰρ δήπου ἀγγέλων ἐπιλαμβάνεται, ἀλλὰ σπέρματος Ἀβραὰμ ἐπιλαμβάνεται». Οὐκ ἐγένετο φύσις ἀγγέλων, υἱὸς Θεοῦ καθ’ ὑπόστασιν, ἐγένετο δὲ φύσις ἀνθρώπου· Υἱὸς Θεοῦ καθ’ ὑπόστασιν· οὐ μετέσχον ἄγγελοι, οὐδὲ ἐγένοντο θείας κοινωνοὶ φύσεως, ἀλλ’ ἐνεργείας καὶ χάριτος. Ἄνθρωποι δὲ μετέχουσι, καὶ κοινωνοὶ θείας φύσεως γίνονται, ὅσοι μεταλαμβάνουσι τὸ σῶμα τοῦ Χριστου τὸ ἅγιον καὶ πίνουσι τὸ αἷμα αὐτοῦ τὸ τίμιον. Θεότητι γὰρ καθ’ ὑπόστασιν ἥνωται, καὶ δύο φύσεις ἐν τῷ μεταλαμβανομένῳ ὑφ’ ἡμῶν σώματι τοῦ Χριστοῦ ἡνωμένως καθ’ ὑπόστασιν εἰσὶν ἀδιασπάστως. Καὶ τῶν δύο φύσεων μετέχομεν, τοῦ σώματος σωματικῶς, τῆς θεότητος πνευματικῶς· μᾶλλον δὲ ἀμφοῖν κατ’ ἄμφω, οὐ καθ’ ὑπόστασιν ταυτιζόμενοι· ὑφιστάμεθα γὰρ πρῶτον, καὶ τότε ἑνούμεθα κατὰ συνανάκρασιν τοῦ σώματος καὶ τοῦ αἵματος. Καὶ πῶς οὐ μείζονες ἀγγέλων οἱ φυλάττοντες διὰ τῆς τηρήσεως τῶν ἐντολῶν εἰλικρινῆ τὴν ἕνωσιν; Ἡ μὲν φύσις ἡμῶν βραχύ τι παρ’ ἀγγέλους ἠλαττωμένη, διὰ τὸν θάνατον καὶ τὴν τοῦ σώματος παχύτητα, ἀλλ’ εὐδοκίᾳ καὶ συναφείᾳ Θεοῦ γέγονεν ἀγγέλων μείζων. Παρίστανται γὰρ αὐτῇ μετὰ φόβου καὶ τρόμου ἄγγελοι, καθημένῃ ἐπὶ τοῦ θρόνου τῆς δόξης ἐν τῷ Χριστῷ, καὶ παραστήσονται ἔντρομοι ἐν τῇ κρίσει. Οὐ συγκαθεύδοντες, οὐδὲ κοινωνοὶ τῆς θείας δόξης ὑπὸ τῆς Γραφῆς ἐῤῥήθησαν· «εἰσὶ γὰρ πάντες λειτουργικὰ πνεύματα, εἰς διακονίαν ἀποστελλόμενα, διὰ τοὺς μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν»· οὐδ’ ὅτι συμβασιλεύσουσιν, οὐδ’ ὅτι συνδοξασθήσονται, οὐδ’ ὅτι ἐπὶ τῆς τραπέζης τοῦ Πατρὸς καθίσουσιν. Οἱ δὲ ἅγιοι, υἱοὶ Θεοῦ, καὶ υἱοὶ τῆς βασιλείας, καὶ κληρονόμοι Θεοῦ, καὶ συγκληρονόμοι Χριστοῦ. Τιμῶ οὖν τοὺς ἁγίους καὶ συνδοξάζω τοὺς δούλους αὐτοῦ καὶ φίλους καὶ συγκληρονόμους· τοὺς δούλους μὲν ἐκ φύσεως, φίλους δὲ ἐκ προαιρέσεως, καὶ υἱοὺς καὶ κληρονόμους ἐκ θείας χάριτος, ὥς φησιν ὁ Κύριος πρὸς τὸν Πατέρα. Εἰπόντες τοίνυν περὶ εἰκόνων, εἴπωμεν καὶ περὶ προσκυνήσεως. Καὶ πρῶτον τί ἐστι προσκύνησις». Εἶτα λέγει ὁ ἅγιος περὶ τούτων, εἶτα κατωτέρω, πόσοι τρόποι προσκυνήσεως, πόσα τὰ προσκυνούμενα εὑρίσκομεν ἐν τῇ Γραφῇ, καὶ κατὰ πόσους τρόπους προσάγομεν προσκύνησιν κτίσμασι· καὶ ὅτι καὶ Ἰακὼβ προσεκύνησεν, ἐπὶ τὸ ἄκρον τῆς ῥάβδου, τύπος δὲ ἦν τοῦ Σωτῆρος· ὡς καὶ ἡ σκηνὴ τύπος ἦν παγκόσμιος· καὶ τὰ χερουβὶμ τὰ χρυσᾶ, ἔργον χωνευτόν, καὶ τὰ χερουβὶμ ἐν τῷ καταπετάσματι, ἔργον ὑφαντὸν ἦν. Οὕτω προσκυνοῦμεν τὸν τύπον τοῦ σταυροῦ τὸν τίμιον, τοῦ τε σωματικοῦ χαρακτῆρος τοῦ Θεοῦ μου τὸ ὁμοίωμα καὶ τῆς αὐτὸν τεκούσης καὶ τῶν αὐτοῦ θεραπόντων ὁμοίως· καὶ πάντα σεβάσμια τὰ Θεῷ ἀνακείμενα, ὡς τὰ ἱερὰ εὐαγγέλια, δίσκοι, ποτήρια, θυμιατοί, λυχνίαι, τράπεζαι. Ὅρᾳ γάρ, ὅτε Βαλτάσαρ ἐποίησεν ὑπηρετηθῆναι τὸν λαὸν τοῖς σκεύεσι τοῖς ἱερατικοῖς, πῶς καθεῖλεν ὁ Θεὸς τὴν βασιλείαν αὐτοῦ.

Διό, ἀδελφοί, στῶμεν ἐν τῇ πέτρᾳ τῆς πίστεως καὶ τῇ παραδόσει τῆς Ἐκκλησίας, μὴ μεταίροντες ὅρια, ἃ ἐθεντο οἱ ἅγιοι πατέρες ἡμῶν, μὴ διδόντες τόπον τοῖς βουλομένοις καινοτομεῖν καὶ καταλύειν τὴν οἰκοδομὴν τῆς ἁγίας τοῦ Θεοῦ Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας. Εἰ γὰρ δοθῇ ἄδεια παντὶ βουλομένῳ, κατὰ μικρὸν ὅλον τὸ σῶμα τῆς Ἐκκλησίας καταλυθήσεται. Μὴ ἀδελφοί, μὴ τέκνα φιλόχριστα τῆς Θεοῦ Ἐκκλησίας, ἀλλὰ προσκυνήσωμεν καὶ λατρεύσωμεν μόνῳ τῷ κτίστῃ καὶ δημιουργῷ, ὡς φύσει προσκυνητῷ Θεῷ· προσκυνήσωμεν τῇ ἁγίᾳ Θεοτόκῳ οὐχ ὡς Θεῷ, ἀλλ’ ὡς μητρὶ Θεοῦ κατὰ σάρκα· καὶ προσκυνήσωμεν καὶ τοῖς ἁγίοις, ὡς ἐκλεκτοῖς φίλοις Θεοῦ καὶ παῤῥησίαν ἔχουσι πρὸς αὐτόν. Εἰ γὰρ βασιλεῦσι φθαρτοῖς, πολλάκις καὶ ἀσεβέσι καὶ ἁμαρτωλοῖς, καὶ ἄρχουσι καὶ ἄλλοις προσκυνοῦσιν ἄνθρωποι, κατὰ τὸν θεῖον ἀπόστολον, «ἀρχαῖς καὶ ἐξουσίαις ὑποτάσσεσθε, καὶ ἀποδότε τὰς ὀφειλάς»^[59] καὶ τὰ λοιπά, πόσῳ μᾶλλον ἐχρῆν προσκυνεῖν τῷ βασιλεῖ τῶν βασιλευόντων, ὡς μόνῳ φύσει δεσπόζοντι, καὶ τοῖς αὐτοῦ δούλοις καὶ βασιλεῦσι παθῶν; Καὶ Δαυῒδ ἐν ψαλμῷ μδ΄ φησίν, «ἄρχοντας ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν καταστήσεις αὐτούς»^[60]. Κατὰ δαιμόνων καὶ νόσων ἐξουσίαν ἔλαβον, καὶ συμβασιλεύσουσι Χριστῷ· καὶ τούτων ἡ σκιὰ μόνη νόσους καὶ δαίμονας ἀπήλαυνε. Μὴ οὖν σκιᾶς ἀσθενεστέραν καὶ ἀτιμοτέραν λογισώμεθα τὴν εἰκόνα. Σκιαγραφεῖ γὰρ ἀληθῶς τὸ πρωτότυπον. Ἀδελφοί, ὁ χριστιανὸς πίστις ἐστίν. Ὁ οὖν πίστει προσερχόμενος κερδανεῖ πολλά. Ὁ δὲ διακρινόμενος ἔοικε κλύδωνι θαλάσσης, ἀνεμιζομένῳ καὶ ῥιπιζομένῳ, ὃς οὐ μὴ λήψεται οὐδέν. Πάντες οἱ ἅγιοι διὰ πίστεως εὐηρέστησαν τῷ Θεῷ, ἔργοις καλοῖς ταύτην ἐπικυροῦντες καὶ δεικνύοντες ἅπασιν.

Δεξώμεθα οὖν τὴν παράδοσιν τῆς Ἐκκλησίας ἐν εὐθύτητι καρδίας καὶ μὴ ἐν πολλοῖς λογισμοῖς. Ὁ Θεὸς γὰρ ἐποίησε τὸν ἄνθρωπον εὐθύν, αὐτοὶ δὲ ἐζήτησαν λογισμοὺς πολλούς. Μὴ καταδεξώμεθα νέαν πίστιν μαθεῖν, ὡς κατεγνωσμένης τῆς τῶν ἁγίων πατέρων παραδόσεως· φησὶ γὰρ ὁ θεῖος ἀπόστολος, «εἴ τις ὑμᾶς εὐαγγελίζεται, παρ’ ὃ παρελάβετε, ἀνάθεμα ἔστω»^[61]. Προσκυνοῦμεν οὖν ταῖς εἰκόσιν, οὐ τῇ ὕλῃ προσφέροντες τὴν προσκύνησιν, ἀλλὰ δι’ αὐτῶν τοῖς ἐν αὐταῖς εἰκονιζομένοις. «Ἡ γὰρ τῆς εἰκόνος τιμὴ ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαί­νει», ὡς ὁ μάκαρ εἶπε Βασίλειος. Ὑμᾶς δέ, τὸ Χριστοῦ ἱερὸν ποίμνιον, ἐμπλήσαι ταῦτα Θεὸς καὶ καταξιώσαι, ἑπομένους τοῖς ἴχνεσι τῶν ἁγίων, τῶν ποιμένων καὶ διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας, προσαγομένους τυχεῖν τῆς δόξης αὐτοῦ ἐν ταῖς λαμπρότησι τῶν ἁγίων· ἧς γένοιτο πάντας ἡμᾶς ἐπιτυχεῖν τῇ αὐτοῦ χάριτι, αἰω­νίως αὐτὸν δοξάζοντας· αὐτῷ γὰρ ἡ δόξα, ἀμήν»^[62].

Τούτοις δὲ τέλος θεὶς ὁ ἅγιος καὶ διδάξας, ὡς ἔδει, καὶ ῥήσεις ἁγίων ἐπάγει. Διονυσίου ἐπισκόπου Ἀθηνῶν, ἐκ τῆς πρὸς Ἰωάννην τὸν Ἀπόστολον ἐπι­στολῆς. «Ἀληθῶς ἐμφανεῖς εἰκόνες εἰσὶ τὰ ὁρατὰ τῶν ἀοράτων»^[63], καὶ ἄλλα ὅμοια ἐκ τοῦ περὶ ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας καὶ ἄλλων. Βασιλείου, ἐκ τοῦ λόγου του εἰς τὸν μάρτυρα Βαρλαάμ. «Ἀνάστητέ μοι νῦν, ὦ λαμπροὶ τῶν ἀθλητικῶν κα­τορθωμάτων ζωγράφοι, τὴν τοῦ στρατηγοῦ κολοβωθεῖσαν εἰκόνα ταῖς ὑμετέραις μεγαλύνατε τέχναις». Καὶ παρακατιών· «ἐγγραφέσθω τῷ πίνακι καὶ ὁ τῶν παλαισμάτων ἀγωνοθέτης Χριστός»^[64]. Καὶ ἐκ τοῦ λόγου του εἰς τοὺς ἁγίους μ΄. «Ἐπεὶ καὶ πολέμων ἀνδραγαθήματα καὶ λογογράφοι πολλάκις καὶ ζωγράφοι διασημαίνουσιν, οἱ μὲν τῷ λόγῳ κοσμοῦντες, οἱ δὲ τοῖς πίναξιν ἐγχαράττοντες»^[65], καὶ τὰ ἑξῆς. Καὶ ὅσα ἄλλα ἐν τοῖς μαρτυρικοῖς αὐτοῦ λόγοις ἐγκατέσπαρται θαυμάσια, καὶ ἐν ἄλλαις τῶν ἐξηγήσεων αὐτοῦ· ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ ἑρμηνείᾳ τῇ εἰς τὸν Ἡσαΐαν λέγει. «Ἐπειδὴ εἶδε τὸν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν Θεοῦ, μὴ δυνάμενος εἰς Θεὸν τραπῆναι, εἰς τὴν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ τὴν ἑαυτοῦ πονηρίαν ἐκένωσεν, ὥσπερ εἴ τις ἄνθρωπος ὀργιζόμενος τὴν εἰκόνα λιθάζει, ἐπειδὴ τὸν βασιλέα οὐ δύναται, τὸ ξύλον τύπτων τὸ τὴν μίμησιν ἔχον»^[66]. Οὕτω καὶ πᾶς ὁ τιμῶν τὴν εἰκόνα, τὸ ἀρχέτυπον δηλονότι τιμᾷ· καὶ ἄλλα λέγει πολλὰ τούτων ἕνεκα. Ἀλλὰ καὶ ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ἐκ τῶν πρὸς Ἀντίοχον λζ΄. «Οὐχ ὡς θεοὺς τὰς εἰκόνας προσκυνοῦμεν οἱ πιστοί, μὴ γένοιτο, ὥσπερ οἱ Ἕλληνες, ἀλλὰ τὴν σχέσιν μόνον καὶ τὸν πόθον τῆς ἡμῶν ἀγάπης πρὸς τὸν χαρακτῆρα τοῦ προσώπου τῆς εἰκόνος ἐμφανίζοντες. Ὅθεν πολλάκις τοῦ χαρακτῆρος λεανθέντος, ὡς ξύλον λοιπὸν ἀρ­γὸν τήν ποτε εἰκόνα κατακαίομεν. Ὥσπερ οὖν ὁ Ἰακὼβ μέλλων τελευτᾶν, ἐπὶ τὸ ἄκρον τῆς ῥάβδου τοῦ Ἰωσὴφ προσεκύνησεν, οὐ τὴν ῥάβδον τιμῶν, ἀλλὰ τὸν ταύ­την κατέχοντα, οὕτως οἱ πιστοὶ οὐ δι’ ἕτερον τρόπον τὰς εἰκόνας ἀσπαζόμεθα, ὥσπερ καὶ τὰ τέκνα ἡμῶν πολλάκις καταφιλοῦντες, ἵνα τὸν πόθον τῆς ἡμετέρας ψυχῆς ἐμφανίσωμεν. Ὥσπερ καὶ Ἰουδαῖος τὰς τοῦ νόμου ποτὲ πλάκας καὶ τὰ δύο χερουβὶμ τὰ χρυσᾶ καὶ γλυπτὰ προσεκύνει, οὐ τιμῶν τὴν τοῦ λίθου καὶ χρυσίου φύσιν, ἀλλὰ τὸν ταῦτα ἐπιτρέψαντα Κύριον»^[67]. Καὶ τοῦ ἁγίου Κυ­ρίλλου Ἀλεξανδρείας, ἐκ τοῦ προσφωνητικοῦ πρὸς τὸν βασιλέα Θεοδόσιον· «Αἱ δὲ εἰκόνες, ὥσπερ τὰ ἀρχέτυπα· δεῖ γὰρ οὕτως αὐτὰς καὶ οὐχ ἑτέρως ἔχειν»^[68]. Γρηγορίου τε τοῦ Ναζιανζοῦ, ἐκ τοῦ περὶ Υἱοῦ λόγου δευτέρου. «Αὕτη γὰρ εἰκό­νος φύσις, μίμημα εἶναι τοῦ ἀρχετύπου καὶ οὗ λέγεται»^[69]. Καὶ Χρυσοστόμου ἐκ τοῦ πρὸς Κολασσαεῖς λόγου ζ΄. «Ἡ τοῦ ἀοράτου εἰκών, καὶ αὕτη ἀόρατος», καὶ τὰ ἑξῆς^[70]. Εὑρήσεις δὲ καὶ ἐν ἄλλοις συγγράμμασιν αὐτοῦ πολλὰ περὶ εἰκόνων τιμῆς.

Ἀλλὰ καὶ ἐκ τῶν λόγων Σευηριανοῦ Γαβάλων, ἀπὸ λόγου τοῦ εἰς τὰ ἐγκαίνια τοῦ τιμίου Σταυροῦ ἀκοῦσαι ἄξιον, λέγοντος. «Πῶς οὖν ἡ εἰκὼν τοῦ ἐπικαταράτου ἤνεγκε τῷ λαῷ ἐν συμφορᾷ χειμαζομένῳ σωτηρίαν; Ἄρα οὖν οὐκ ἦν ἀξιοπιστότερον εἰπεῖν, ἐάν τις ὑμῶν δηχθῇ, βλέψει εἰς τὸν οὐρανὸν ἄνω πρὸς τὸν Θεὸν καὶ σωθήσεται ἢ εἰς τὴν σκηνὴν τοῦ Θεοῦ; Ἀλλὰ ταῦτα παριδὼν μόνον τὴν εἰκόνα τοῦ σταυροῦ ἔπηξε. Διὰ τί οὖν ἐποίει Μωϋσῆς ταῦτα, ὁ εἰπὼν τῷ λαῷ, «οὐ ποιήσεις σεαυτῷ γλυπτόν, οὐδὲ χωνευτόν, οὐδὲ πᾶν ὁμοίωμα, ὅσα ἐν τῷ οὐρανῷ ἄνω καὶ ὅσα ἐν τῇ γῇ κάτω καὶ ὅσα ἐν τοῖς ὕδασιν ὑποκάτω τῆς γῆς;» Ὃ ἀπαγορεύεις, ποιεῖς; ὃ ἀνατρέπεις, κατασκευάζεις; ὁ τὸν χωνευθέντα βοῦν κατολέσας, σὺ ὄφιν χαλκουργεῖς; καὶ τοῦτον οὐ λάθρᾳ, ἀλλὰ καὶ ἀναφανδὸν καὶ πᾶσι γνωστόν; Ἀλλ’ ἐκεῖνα, φησίν, ἐνομοθέτησα, ἵνα ἐκκόψω τὰς ὕλας τῆς ἀσεβείας, καὶ τὸν λαὸν ἀπαγάγω εἰδωλολατρείας· νῦν δὲ χωνεύω τὸν ὄφιν χρησίμως εἰς προτύπωσιν τῆς ἀληθείας. Καὶ καθάπερ σκηνὴν ἔπηξα καὶ τὰ ἐν αὐτῇ πάντα, καὶ χερουβὶμ ὁμοίωμα τῶν ἀοράτων διεπέτασα εἰς τὰ ἅγια, ὡς τύπον καὶ σκιὰν τῶν μελλόντων, οὕτω καὶ ὄφιν ἐστήλωσα εἰς σωτηρίαν τῷ λαῷ, ἵνα τῆς πεί­ρας τούτων προγυμνάσω τοῦ σημείου τοῦ σταυροῦ τὴν εἰκόνα καὶ τὸν ἐν αὐτῷ Σω­τῆρα καὶ Λυτρωτήν. Καὶ ὅτι ἀψευδέστατος ὁ λόγος, ἀγαπητοί, ἀκούσωμεν τοῦ Κυρίου βεβαιοῦντος καὶ λέγοντος· «καὶ καθὼς Μωϋσῆς ὕψωσε τὸν ὄφιν ἐν τῇ ἐρήμῳ, οὕτω δεῖ ὑψωθῆναι τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόληται, ἀλλ’ ἔχῃ ζωὴν αἰώνιον»^[71]. Ὥσπερ οὖν ὁ μὴ τιμῶν τὸν υἱόν, καθώς φησιν ὁ Κύριος, οὐ τιμᾷ τὸν πατέρα, οὕτω καὶ ὁ μὴ τιμῶν τὴν εἰκόνα, οὐδὲ τὸν εἰκονιζόμενον τιμᾷ. Ἀλλὰ καὶ περὶ τῶν ἁγίων ἄκουσον τοῦ Κυρίου, Ματθαίου ι΄, λέγοντος τοῖς μαθηταῖς· «ὁ δεχόμενος ὑμᾶς, ἐμὲ δέχεται». Ὥστε ὁ μὴ τιμῶν τοὺς ἁγίους, οὐδὲ αὐτὸν τιμᾷ τὸν Κύριον· ὁ μὴ προσκυνῶν τὸν σταυρόν, οὐδὲ τὸν σταυρωθέντα προσκυνεῖν δίκαιον. Οὐ γὰρ τὴν φύσιν τοῦ ξύλου, πάντα γὰρ προσ­κυνοῦμεν ἂν τὰ ξύλα, ὥσπερ ὁ Ἰσραὴλ τὰ ἄλση καὶ τὰ δένδρα προσεκύνει, λέγων, σύ μου εἶ Θεός. Ἡμεῖς δὲ οὐχ οὕτως, ἀλλὰ μνήμην καὶ γραφὴν τῶν τοῦ Κυρίου παθημάτων καὶ τῶν δι’ αὐτῶν ἀθλησάντων, δεικνύοντες τὴν τῆς ψυχῆς ἡμῶν γνησίαν πρὸς τὸν σταυρωθέντα διάθεσιν καὶ πρὸς τοὺς αὐτοῦ θεράποντας.

Ἀλλὰ καὶ ἐκ τῆς ἁγίας ς΄ συνόδου, τῆς ἐπὶ Ἰουστινιανοῦ, περὶ τῆς ἁγίας ε΄ συνόδου. «Ἔν τισι τῶν σεπτῶν εἰκόνων γραφαῖς ἀμνὸς δακτύλῳ τοῦ προδρό­μου δεικνύμενος ἐγχαράττεται, ὃς εἰς τύπον παρελήφθη τῆς χάριτος, τὸν ἀληθι­νὸν ἡμῖν διὰ νόμου προϋποφαίνων ἀμνόν, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἡμῶν. Τοὺς οὖν παλαιοὺς τύπους καὶ τὰς σκιάς, ὡς τῆς ἀληθείας σύμβολά τε καὶ προχαράγματα, τῇ Ἐκκλησίᾳ παραδεδομένους κατασπαζόμενοι, τὴν χάριν προτιμῶμεν καὶ τὴν ἀλήθειαν, ὡς πλήρωμα νόμου ταύτην ὑποδεχόμενοι. Ὡς ἂν οὖν τὸ τέλειον, κἂν ταῖς χρωματουργίαις ἐν ταῖς ἁπάντων ὄψεσιν ὑπογράφωμεν, τὸν αἴροντα τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου ἀμνόν, Χριστὸν Θεὸν ἡμῶν, κατὰ τὸν ἀνθρώπινον χαρα­κτῆρα καὶ ἐν ταῖς εἰκόσιν ἀπὸ τοῦ νῦν ἀντὶ τοῦ παλαιοῦ ἀμνοῦ ἀναστηλοῦσθαι ὁρίζομεν, διὰ τῆς ταπεινώσεως τὸ ὕψος τοῦ Θεοῦ Λόγου κατανοοῦντες, καὶ πρὸς μνήμην τῆς ἐν σαρκὶ πολιτείας καὶ τοῦ πάθους αὐτοῦ καὶ τοῦ σωτηρίου θανάτου χειραγωγούμενοι καὶ τῆς ἐντεῦθεν γενομένης τῷ κόσμῳ ἀπολυτρώσεως».

Ἀλλὰ καὶ μετὰ ταῦτα πάντα, δίκαιον ὑπομνῆσαι ὑμᾶς εἰδότας, ὅτι ἡ ἁγία καὶ οἰκουμενικὴ ζ΄ σύνοδος τῶν τοζ΄ θεοφόρων πατέρων συνηθροίσθη ἐν Νικαίᾳ ἐπὶ τῆς βασιλείας Κωνσταντίνου καὶ Εἰρήνης κατὰ τῶν εἰκονομάχων. Καὶ ἐκυρώθη τὰς σεπτὰς εἰκόνας καὶ προσκυνεῖσθαι καὶ σέβεσθαι, καὶ τὰ ἱερὰ ἐκτυπώματα ἐν τοῖς θείοις ναοῖς ἀνεστήλωντο. Καὶ ἐπιτίμιον φοβερὸν ἐξεφώνησεν ἡ ἁγία αὕτη σύνοδος κατὰ τῶν ἀθετούντων τὰς ἁγίας εἰκόνας· «εἴ τις οὐ προσκυνεῖ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ἐν εἰκόνι περιγραπτὸν κατὰ τὸ ἀνθρώπινον, ἤτω ἀνάθεμα». Ὡς γὰρ ὁ θεολογικώτατος Ἰωάννης ὁ εὐαγγελιστὴς λέγει, «ὃ ἦν ἀπ’ ἀρχῆς, ὃ ἀκηκόαμεν, ὃ ἑωράκαμεν, ὃ ἐθεασάμεθα τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡμῶν καὶ αἱ χεῖρες ἡμῶν ἐψηλάφησαν περὶ τοῦ λόγου τῆς ζωῆς, ταῦτα μαρτυροῦμεν»^[72]. Καὶ οἱ ἄλλοι μαθηταί, καὶ συνεφάγομεν αὐτῷ καὶ συνεπίομεν οὐ πρὸ τοῦ πάθους μόνον, ἀλλὰ καὶ μετὰ τὸ πάθος καὶ τὴν ἀνάστασιν. Διὰ τοῦτο οὖν τὰ ὁραθέντα καὶ ψηλαφηθέντα εἰκονογραφοῦμεν καὶ προσκυνοῦμεν, «ὡς οἱ προφῆται εἶδον, οἱ Ἀποστο­λοι ὡς ἐδίδαξαν, ἡ Ἐκκλησία ὡς παρέδωκε καὶ παρέλαβεν, οἱ διδάσκαλοι ὡς ἐδογμάτισαν, ἡ οἰκουμένη ὡς συμπεφρόνηκεν, ἡ χάρις ὡς ἔλαμψεν, ἡ ἀλήθεια ὡς ἀποδέδεικται, οὕτω φρονοῦμεν, οὕτω λαλοῦμεν, οὕτω κηρύσσομεν, Χριστὸν τὸν ἀληθι­νὸν Θεὸν ἡμῶν, καὶ τοὺς αὐτοῦ ἁγίους, ἐν λόγοις τιμῶντες, ἐν συγγραφαῖς, ἐν θυσίαις, ἐν ναοῖς, ἐν εἰκονίσμασι, τὸν μὲν ὡς Θεὸν καὶ δεσπότην σέβοντες, τοὺς δέ, δι’ αὐτόν, ὡς γνησίους θεράποντας τιμῶντες καὶ τὴν κατὰ σχέσιν προσκύνησιν ἀπονέμοντες». Λατρευτικὴν δὲ προσκύνησιν οὐδενὶ ἀπονέμομεν, πλὴν μόνῳ τῷ Θεῷ. Ἀλλὰ καὶ τοῦ ἀναθέματος ἔκρινεν αὕτη ἡ ζ΄ οἰκουμενικὴ τοὺς λατρευτικῶς προσκυνοῦντας, ὡς καὶ τοὺς τὴν ἔνσαρκον τοῦ Θεοῦ οἰκονομίαν λόγῳ μὲν δεχομένους, ὁρᾶν δὲ ταύτην δι’ εἰκόνων οὐ καταδεχομένους, καὶ διὰ τοῦτο ῥήμασι σχηματίζονται, πράγματι δὲ ἀρνοῦνται, κατεύχεται. Ὥρισεν οὖν ἡ σύνοδος, ὡς τὰ πρακτικὰ αὐτῆς γράφει, «καὶ ὡς ἐσταυρώθη καὶ ὡς ἐτάφη καὶ ὡς ἀνέστη καὶ ὡς πάντα δι’ ἡμᾶς ἐποίησεν εἰκονίζεσθαι, ὡς παγκόσμια καὶ σωτήρια ἔργα· Ἰουδαίων γὰρ καὶ Ἑλλήνων κρίνουσι τὸ ἀμέσως εἰς τὸ πρωτότυπον βλασφημεῖν, τῶν μὴ δεχομένων δὲ τὴν προσκύνησιν τῶν θείων εἰκόνων, διὰ τῆς αὐτοῦ εἰκόνος, εἰς αὐτὸν τὸν εἰκονιζόμενον». Τούτων τοίνυν εὐσεβῶς ἀναμνησθέντων καὶ ὑμῖν, οἴδατε γὰρ ὡς σπουδαιότατοι, μακάριοι δὲ μόνον, ἐὰν φυλάξησθε, λιπαροῦμεν τὴν ὑμετέραν ἀγάπην, μιμητὰς τῶν ἐνθέως ζησάντων ἀναφανῆναι. Ὃ εὐχόμενοι οὐ παύομεν ἀξιωθῆναι ὑμᾶς, οἰκτιρμοῖς καὶ χάριτι τοῦ μεγάλου καὶ πρώτου ἀρχιερέως Χριστοῦ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ ἡμῶν, πρεσβείαις τῆς ὑπερευλογημένης ἐνδόξου δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, τῶν θεοειδῶν ἀγγέλων καὶ πάντων τῶν ἁγίων, ἀμήν.

6. Περὶ μοναστικῆς πολιτείας.

Ἔτι καὶ πρὸς τὸ ἕκτον, ὃ λέγετε τῆς μοναστικῆς πολιτείας, ἐγνώκαμεν, ὅτι ἐκ μέρους μὲν οὐ κακίζετε τὸ ὑπάρξαι ποτὲ θεοσεβεῖς τινας ἀνθρώπους, οὓς ἀββάδας καὶ ἀρχιμανδρίτας ἡ τάξις ὠνόμασεν, ἐκ μέρους δὲ πάλιν τὴν διαγωγὴν ἐκείνων ὡς μετὰ πολλῆς παρατηρήσεως καὶ ἀναχωρήσεως οὐ καταδέχεσθε, προφέροντες τὸ τῆς φύσεως τρεπτὸν καὶ ἀδύνατον ὑποφέρειν, φορτιζομένης φορτία δυσβάστακτα καὶ κατακλειομένης ὡς ἐν εἱρκτῇ.

Ἐφ’ οἷς ἡμεῖς ἀποκρινόμενοι λέγομεν, ὅτι καὶ οἱ πάλαι ἐκεῖνοι ἀββάδες ἀναγκαίως μετὰ κουρᾶς καὶ εὐχῆς τῷ μοναδικῷ προσήρχοντο βίῳ, κατὰ δὲ τὸν τύπον τοῦτον καὶ νῦν γίνεται. Καὶ πρῶτον μὲν ὁ μαθητὴς καὶ διάδοχος Παύλου, ὁ τὰ θεῖα πολὺς Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης, οὕτω λέγει ἐν τῷ περὶ ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας. «Ὁ μὲν ἱερεὺς ἕστηκεν ἐπίπροσθεν τοῦ θείου θυσιαστηρίου, τὴν μοναχικὴν ἐπίκλησιν ἱερολογῶν, ὁ δὲ τελούμενος ὀπίσω τοῦ ἱερέως ἕστηκεν, οὐκ ἄμφω τὼ πόδε κλίνων, οὐχ ἕνα τοῖν ποδοῖν, οὐκ ἐπὶ κεφαλῆς ἔχων τὰ θεοπαράδοτα λόγια, μόνον δὲ τῷ ἱερεῖ παρεστὼς ἱερολογοῦντι τὴν ἐπ’ αὐτῷ μυστικὴν ἐπίκλησιν. Τελέσας δὲ αὐτὴν ὁ ἱερεύς, ἐπὶ τὸν τελούμενον ἐλθών, ἐπερωτᾷ πρῶτον αὐτόν, εἰ πάσαις ἀποτάσσεται ταῖς διαιρεταῖς οὐ μόνον ζωαῖς, ἀλλὰ καὶ φαντασίαις· εἶτα τὴν τελειοτάτην αὐτῷ ζωὴν ὑφηγεῖται, μαρτυρούμενος ὅτι χρὴ τῆς μέ­σης αὐτὸν ὑπερανεστηκέναι. Ταῦτα δὲ πάντα τοῦ τελουμένου προσεχῶς ὁμολογήσαντος, τῷ σταυροειδεῖ τύπῳ σφραγισάμενος αὐτὸν ὁ ἱερεὺς ἀποκείρει, τὴν τρια­δικὴν τῆς θείας μακαριότητος ἐπιβοήσας ὑπόστασιν· καὶ τὴν ἐσθῆτα πᾶσαν ἀπαμφιέσας, ἑτέραν ἀμφιέννυσι, καὶ μετὰ τῶν ἄλλων ἱερῶν ἀνδρῶν, ὅσοι πάρεισιν, ἀσπασάμενος αὐτόν, κοινωνὸν ἀποτελεῖ τῶν θεαρχικῶν μυστηρίων»^[73]. Καὶ ταῦτα μὲν Διονύσιος.

Δεύτερος δὲ ὁ μέγας Βασίλειος ἐν τῷ ἀσκητικῷ λόγῳ αὑτοῦ, τὸ περὶ ἀποταγῆς βίου, οὕτω φάσκει, εὐαγγελικῇ φωνῇ χρώμενος. «Δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμένοι, κἀγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶς», φησὶν ἡ θεία φωνή, εἴτε τὴν ἐκεῖ ἀνάπαυσιν, εἴτε τὴν ἐντεῦθεν αἰνιττομένη. Πλήν γε προσκαλεῖται ἡμᾶς, τοῦτο μὲν τὸν φόρτον τῆς πολυκτησίας διὰ τῆς εἰς τοὺς δεομένους ἀποθέσεως προτρέπουσα ἀποβάλεσθαι, τοῦτο δὲ τὸν ἐκ τούτου προσγινόμενον ἡμῖν ἐσμὸν τῶν ἁμαρτημάτων διὰ τῆς εὐποιΐας καὶ ἐξαγορεύσεως ἀποῤῥίψαντας, προσδραμεῖν τῷ σταυροφόρῳ βίῳ τῶν μοναχῶν. Ὁ τοίνυν ὑπακοῦσαι Χριστῷ, προῃρημένος καὶ πρὸς τὸν πτωχὸν καὶ ἀπερίσπαστον βίον τῶν μοναχῶν ἐπαγόμενος, θαυμαστὸς ὡς ἀληθῶς καὶ μακαριστός. Ἀλλὰ παρακαλῶ μὴ ἀδοκιμάστως τοῦτο ποιείτω, μηδὲ ὑπογραφέτω ἑαυτῷ ἀνεκτότητα βίου καὶ σωτηρίαν ἄμαχον, ἀλλὰ μᾶλλον προγυμναζέτω ἑαυτὸν πρὸς εὐδοκίμησιν ὑπομονῆς καὶ θλίψεων, σωματικῶν τε καὶ πνευ­ματικῶν, ἵνα μὴ ἀπροσδοκήτοις ἑαυτὸν ἐμβαλὼν παλαίσμασιν, εἶτα ἀδυνατῶν πρὸς τὴν ἀντίστασιν τῶν ἐπερχομένων αὐτῷ δοκιμίων, εὑρεθῇ παλινδρομῶν πρὸς τὰ ἀφ’ ὧν ἐξελήλυθε, σὺν αἰσχύνῃ καὶ γέλωτι, μετὰ κατακρίσεως ψυχῆς ἐπανερ­χόμενος τῷ βίῳ» ^[74], καὶ ὅσα ἑξῆς.

Καὶ παρακατιὼν δὲ ὁ αὐτὸς Βασίλειος φησί. «Διὰ γὰρ τοῦτο καί ὁ φιλάν­θρωπος Θεός, κηδόμενος τῆς σωτηρίας ἡμῶν, εἰς δύο διεῖλε βίους τὴν τῶν ἀν­θρώπων διαγωγήν, εἰς συζυγίαν λέγω καὶ παρθενίαν, ἵνα ὁ μὴ δυνάμενος ὑπενεγκεῖν τὸν τῆς παρθενίας ἆθλον ἔλθοι ἐπὶ συνοίκησιν γυναικός»^[75], καὶ τὰ λοιπά, ἅτινα ὡς σοφοὶ ἀνάγνωτε καὶ γνῶσιν τῆς μοναδικῆς γνώσεσθε ἱκανήν. Καὶ ἔτι κατωτέρω ἐν τῷ λόγῳ τούτῳ διατρανοῖ περὶ τούτων ἐπεξεργαζόμενος. «Σὺ δὲ ὁ τῶν οὐρανίων πολιτευμάτων ἐραστὴς καὶ τῆς ἀγγελικῆς διαγωγῆς πραγματευτὴς καὶ τῶν ἁγίων μαθητῶν τοῦ Χριστοῦ συστρατιώτης γενέσθαι ἐπιθυμῶν, τόνωσον σεαυτὸν πρὸς τὴν ὑπομονὴν τῶν θλίψεων, καὶ ἀνδρείως πρόσελθε τῇ συγκλήτῳ τῶν μοναχῶν»^[76]. Ὁρᾷς πῶς ἀγγελικὴν πολιτείαν τὴν τῶν μοναχῶν ὁ θεόσοφος ἀποκαλεῖ φανερῶς; Καὶ μετ’ ὀλίγα. «Πρὸς τὴν μίμησιν τῶν προασκησάντων σπεῦδε ἐν τοῖς ἤθεσι, καὶ μὴ ἐκδέχου διδάσκεσθαι ἕκαστον». Καὶ ἔτι· «νέος ὢν εἴτε τὴν σάρκα εἴτε τὸ φρόνημα, φεῦγε τὴν συνδιαγωγὴν τῶν ὁμηλίκων, καὶ ἀποδίδρασκε ἀπ’ αὐτῶν ὡς ἀπὸ φλογός· πολλοὺς γὰρ ἐμπρήσας», καὶ τὰ ἑξῆς^[77]. Οὕτω λέγει καὶ περὶ τούτου ὁ ἅγιος· καὶ ἡμεῖς οὐ λογιζόμεθα καὶ φαύλους καὶ ἀχρήστους σώζεσθαι τοὺς ἐν κέλλῃ καὶ τῷ μονήρει βίῳ. «Προσέρχονται γὰρ πολλοὶ τῷ ἐναρέτῳ βίῳ τούτῳ τῶν μοναχῶν, ὀλίγοι δὲ τὸν ζυγὸν αὐτοῦ καταδέχονται· βιαστῶν γάρ ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν καὶ βιασταὶ ἁρπάζουσιν αὐτήν. Βίαν ἐκάλεσε τὴν τοῦ σώματος καταπόνησιν, ἣν ὑπομένουσιν ἑκουσίως οἱ τοῦ Χριστου μαθηταὶ ἐν τῇ ἀρνήσει τῶν οἰκείων θελημάτων καὶ τῆς ἀναπαύσεως τῆς τοῦ σώματος, φυλακῇ πασῶν τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ. Εἰ τοίνυν βούλει ἁρπάσαι τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ, γενοῦ βιαστής· ὑπόζευξόν σου τὸν αὐχένα τῷ ζυγῷ τοῦ Χριστοῦ. Σφίγξον τὰ ζεῦγλα περὶ τὸν τράχηλόν σου. Θλιβέτω αὐτὸς τὸν σὸν αὐχένα. Λέπτυνον αὐτὸν τῷ πόνῳ τῶν ἀρετῶν, ἐν νηστείαις, ἐν ἀγρυπνίαις, ἐν ὑποταγῇ, ἐν ἡσυχίᾳ, ἐν ψαλμωδίαις, ἐν προσευχαῖς, ἐν δάκρυσιν, ἐν χειρεργίῳ, ἐν ὑπομονῇ πάσης θλίψεως ἐπερχομένης σοι ἔκ τε δαιμόνων καὶ ἀνθρώπων. Μὴ σὲ πεισάτω τῷ χρόνῳ ἐνδοῦναι τοῖς πόνοις λογισμὸς ὑψηλόφρων, ἵνα μή που ταῖς θύραις τῆς ἐξόδου γυμνὸς ἀρετῶν καταληφθείς, ἔξω τῶν πυλῶν τῆς βασιλείας εὑρεθῇς»^[78]. Ὁρᾷς ὅτι οὐ λέγει ἐν οὐδενί, ὅτι ἐὰν βαρυνθῇς ἄφες; Ἀλλὰ μετ’ ὀλίγα. «Πρόκοπτε ταῖς ἀρεταῖς, ἵνα ἐγγὺς γένῃ τῶν ἀγγέλων. Καὶ ὁ ἀπόστολος· «τοῖς μὲν ὄπισθεν ἐπιλανθανόμενος, τοῖς δὲ ἔμπροσθεν ἐπεκτεινόμενος». Καὶ αὖθις· «ἐγχρόνιζε τῇ κέλλῃ, οὐχ ἡμέρας οὐδὲ μῆνας, ἀλλὰ πολλῶν ἐτῶν περιόδους, ἀνυμνῶν σου τὸν δεσπότην ἐν νυκτὶ καὶ ἡμέρᾳ, μιμούμενος τὰ χερου­βίμ. Ἂν οὕτως ἄρξῃ, οὕτω δὲ καὶ τελέσῃς, τὴν τεθλιμμένην ὁδεύσας ὁδὸν ἐν τῷ βραχεῖ σου χρόνῳ τῆς ἀσκήσεως, Θεοῦ χάριτι, εἰσελεύσῃ εἰς τὸν παράδεισον»^[79]. Ὁρᾷς μετὰ πόσα, Θεοῦ χάριτι, εἰς παράδεισον εἰσερχόμεθα, καὶ οὐχὶ μόνον χάριτι; Καλὸν γὰρ ἦν, ἐὰν ὑπῆρχεν, οὐκ ἔστι δέ· πολλῶν δεόμεθα τοῦ εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν. Ὁ μὲν παρὼν καιρὸς ἀγώνων, καὶ οἴδατε ἐν τῷ ἀγῶνι πόσα γίνονται, ὁ δὲ μέλλων ἀνταποδόσεως· μετὰ τοὺς ἀγῶνας καὶ τὰ βραβεῖα ἀκολουθεῖ. Ὅτι δὲ οὕτως ἔχει καὶ δύο εἰσὶ ζωαί, μαρτυρεῖ τοῦτο καὶ ὁ θεῖος ΙΙαυλος ἐν τῷ ζ΄ κεφαλαίῳ τῆς πρὸς Κορινθίους ἐπιστολῆς.

Ἑπομένως δὲ τούτοις καὶ αἱ ἅγιαι οἰκουμενικαὶ σύνοδοι, Πνεύματι ἁγίῳ κινούμεναι, ἀπεδέξαντο ταῦτα καὶ ἐβεβαίωσαν, κανόνας ἐκθέμεναι, ὧν μέρος εἰς τὴν τούτων μαρτυρίαν ὑπομνήσωμεν. Καὶ τῆς τετάρτης οἰκουμενικῆς. «Τοὺς ἅπαξ ἐν κλήρῳ τεταγμένους καὶ μοναστὰς ὡρίσαμεν μήτε ἐπὶ στρατείαν, μήτε ἐπ’ ἀξίαν κοσμικὴν ἔρχεσθαι· ἢ τοῦτο τολμῶντας καὶ μὴ μεταμελομένους, ὥστε ἐπιστρέψαι ἐπ’ ἐκεῖνο, ὃ διὰ Θεὸν πρότερον εἵλοντο, ἀναθεματίζεσθαι». Καὶ ἔτι τῆς αὐτῆς κδ΄. «Τὰ ἅπαξ καθιερωθέντα μοναστήρια, κατὰ γνώμην ἐπισκόπου, μένειν εἰς τὸ διηνεκές· καὶ τὰ ἀνήκοντα αὐτοῖς πράγματα φυλάττεσθαι, καὶ μηκέτι γίνεσθαι ταῦτα κοσμικὰ καταγώγια· τοὺς δὲ συγχωροῦντας τοῦτο γίνεσθαι, ὑποκεῖσθαι τοῖς ἐκ τῶν κανόνων ἐπιτιμίοις». Τῆς οἰκουμενικῆς ἕκτης κανών. «Εἴ τις γυναικὶ ἀφιερωμένῃ Θεῷ μιχθείη, καθαιρείσθω, ὡς τὴν νύμφην Χριστοῦ διαφθείρας, ἐὰν τῶν ἱερωμένων, ἐὰν δὲ τῶν λαϊκῶν, ἀφοριζέσθω». Ἀνάγνωτε καὶ τῆς αὐτῆς συνό­δου ἕτερον κανόνα ἀρχόμενον οὕτως. «Ἐπειδὴ τῷ Θεῷ κολλᾶσθαι, διὰ τῆς ἐκ τῶν τοῦ βίου θορύβων ἀναχωρήσεως, λίαν ἐστὶ σωτήριον, μὴ ἀνεξετάστως ὑμᾶς παρὰ τὸν καιρὸν τοὺς τὸν μονήρη βὶον αἱρουμένους προσίεσθαι», καὶ τὰ λοιπά. Καὶ ὁ μετὰ τοῦτον αὖθις κανὼν τῆς αὐτῆς συνόδου φησί. «Τοὺς ἐν πόλεσιν ἢ χωρίοις ἐν ἐγκλείστραις βουλομένους ἀναχωρεῖν καὶ ἑαυτοῖς κατὰ μόνας προσέχειν, πρότερον ἐν μοναστηρίῳ εἰσιέναι δεῖ, καὶ τὴν ἀναχωρητικὴν παιδοτριβεῖσθαι διαγωγήν, καὶ ἐπὶ τριετῆ χρόνον τῷ τῆς μονῆς ἐξάρχοντι ἐν φόβῳ Θεοῦ ὑποτάττεσθαι, καὶ τὴν κατὰ πάντα, ὡς προσῆκον, ὑπακοὴν ἐκπληροῦν· καὶ οὕτως ὁμολογοῦντας περὶ τῆς ἐν τῷ βίῳ τούτῳ προαιρέσεως, καὶ ὡς ἐξ ὅλης καρδίας τοῦτον ἀσπάζονται, ὑπὸ τοῦ κατὰ τόπον δοκιμάζεσθαι προέδρου· εἶθ’ οὕτως ἐφ’ ἕτερον ἐνιαυτὸν ἔξωθεν προσκαρτερεῖν τῆς ἐγκλείστρας, ὡς ἂν ὁ σκοπὸς αὐτῶν πλείων φανερωθείη· τηνικαῦτα γὰρ πληροφορίαν παρέξουσιν, ὡς οὐ κενὴν θηρώμενοι δόξαν, ἀλλὰ δι’ αὐτὸ τὸ ὄντως καλὸν τὴν ἡσυχίαν ἐδίωξαν», καὶ τὰ ἑξῆς. Ὁμοίως καὶ ὁ μετὰ τοῦτον κανὼν ἀρχόμενος. «Αἱ τὸν ἀσκητικὸν αἱρούμεναι βίον καὶ ἐν μοναστηρίῳ ταττόμεναι καθόλου μὴ προϊέτωσαν. Εἰ δέ τις ἀπαραίτητος αὐτὰς ἀνάγκη πρὸς τοῦτο ἕλκει, μετ’ εὐλογίας καὶ ἐπιτροπῆς τῆς προεστώσης τοῦτο πραττέτωσαν· καὶ τότε μὴ μόναι καθ’ ἑαυτάς, ἀλλὰ μετά τινων πρεσβυτίδων· ἔξω κοιτεῖν δὲ οὐκ ἔξεστιν. Ἀλλὰ καὶ ἄνδρες οἱ τὸν μονήρη τρέχοντες βίον, χρείας ἐπειγούσης, μετ’ εὐλογίας τοῦ τὴν ἡγουμενείαν πεπιστευμένου προϊέτωσαν», καὶ τὰ λοιπά· παραβαίνοντες δὲ παιδεύονται. Συνόδου πρώτης καὶ δευτέρας κανὼν β΄. «Ἐπειδή τινες τὸν μονήρη βίον ὑποδύεσθαι σχηματίζονται, οὐχ ἵνα Θεῷ καθαρῶς δουλεύσωσιν, ἀλλ’ ἵνα τῇ σεμνότητι τοῦ σχήματος δόξαν εὐλαβείας προσλάβωσι, <καὶ τῶν> οἰκείων ἐντεῦθεν ἡδονῶν ἄφθονον εὑρήσωσι τὴν ἀπόλαυσιν, καὶ τῶν τρι­χῶν μόνον τὴν ἀποβολὴν ποιούμενοι ἐν τοῖς οἰκεῖοις οἴκοις παρεδρεύουσι, μηδεμίαν τῶν μοναχῶν ἀποπληροῦντες ἀκολουθίαν ἢ κατάστασιν, ὥρισεν ἡ ἁγία σύνοδος μηδένα τῶν πάντων τοῦ μοναχικοῦ σχήματος ἀξιοῦν, ἄνευ παρουσίας τοῦ ὀφείλοντος αὐτὸν εἰς ὑποταγὴν ἀναδέχεσθαι, καὶ τὴν ἐπ’ αὐτῷ ἡγεμονίαν, καὶ τῆς ψυχῆς αὐτοῦ σωτηρίας τὴν πρόνοιαν ἐπαγγέλλεσθαι, ἀνδρὸς ὄντος δηλονότι θεοφιλοῦς, καὶ μονῆς προεστηκότος, καὶ ἱκανοῦ σῴζειν ψυχὴν ἀρτίως τῷ Χριστῷ προσαγομένην. Εἰ δέ τις φωραθείη ἀποκουρεύων τινὰ χωρὶς παρουσίας τοῦ εἰς ὑποταγὴν αὐτὸν ὀφείλοντος ἀναλαμβάνειν, τοῦτον μὲν καθαιρέσει καθυποβάλλεσθαι, ὡς ἀπειθοῦντα τοῖς κανόσι καὶ τὴν μοναχικὴν εὐταξίαν κωλύοντα, τὸν δὲ παραλόγως καὶ ἀτάκτως ἀποκουρευθέντα, ἐν ὑποταγῇ καὶ μοναστηρίῳ, ἐν ᾧ ἂν ὁ κατὰ τόπον ἐπίσκοπος δοκιμάσῃ, παραδίδοσθαι. Αἱ γὰρ ἄκριτοι καὶ ἐπισφαλεῖς ἀποκουραὶ καὶ τὸ μοναχικὸν σχῆμα ἠτίμωσαν, καὶ τὸ τοῦ Χριστοῦ ὄνομα βλασφημεῖσθαι πεποιήκασιν». Ὁρᾷς πῶς διὰ τὴν κακίαν τινῶν οὐκ ἔπαυσαν τὸ γίνεσθαι μονά­χους, παιδεύουσι δὲ μόνον καὶ διορθοῦσιν, ἀλλ’ οὔτε κοσμικὸν ποιοῦσιν ἔτι τὸν μονάσαντα ὁπωσδήποτε, σωφρονίζουσι δὲ τὰ ἄτοπα; Τῆς αὐτῆς συνόδου κανὼν ε΄. «Οἱ μοναχοὶ οὐδὲν ἴδιον ἔχειν ὀφείλουσι, πάντα δὲ τὰ αὐτῶν προσκληροῦσθαι τῷ μοναστηρίῳ· φησὶ γὰρ ὁ θεῖος Λουκᾶς περὶ τῶν εἰς Χριστὸν πιστευόντων καὶ τὴν τῶν μοναχῶν πολιτείαν διατυπούντων, ὡς οὐδείς τι τῶν ὑπαρχόντων αὐτῷ ἔλεγεν ἴδιον εἶναι, ἀλλ’ ἦν αὐτοῖς ἅπαντα κοινά», καὶ τὰ λοιπά. «Εἰ δέ τις φωραθείη κτῆσίν τινα ἰδιοποιούμενος, πτωχοῖς τοῦτο διανέμεται καὶ οὗτος ἐπιτιμᾶται».

Ἀλλὰ καὶ ὁ μέγας Βασίλειος ἐν τῇ κανονικῇ αὐτοῦ ἐπιστολῇ, τῇ πρὸς τὸν ἅγιον Ἀμφιλόχιον ἐπίσκοπον Ἰκονίου, καὶ ἐν τῇ β΄ περὶ τῶν ἐκπεσουσῶν παρ­θένων τῶν καθομολογησαμένων τὸν ἐν σεμνότητι βίον τῷ Κυρίῳ, εἶτα ὑποπεσουσῶν πάθεσι τῆς σαρκός, συνᾴδει παιδεύων, ἰώμενος, διορθῶν, ὅσα ἐν τοῖς ἑξῆς φέρεται. Ἐφάνη οὖν ἐκ τούτων, ὅ,τι μοναδικὴ πολιτεία ἐστίν, ἀπό τε τοῦ κανόνος τοῦ παιδεύοντος τοὺς ἐπιστρέφοντας καὶ ἀξίας τινος μὴ ἀξιοῦντος, ἀπό τε τοῦ τὰ ἀφιερωθέντα μοναστήρια καὶ πᾶν ἄλλο ἀνεκποίητα, ἀπό τε τοῦ παιδεύεσθαι μεγάλως τοὺς μιγνυμένους ταῖς Θεῷ ἀφιερωμέναις καὶ τοῦ ἐγκλείστρας εἶναι καὶ ἐπιτηρητὰς καὶ ἀναδόχους καὶ ἡγεμονίαν τῆς ψυχικῆς σωτηρίας, καὶ ὅτι ἀκτήμονες καὶ κοινοβιακοὶ ὀφείλουσιν εἶναι οἱ μοναχοί, ἀναχωρεῖν τε ἐν μοναστηρίοις καὶ ἀπέχειν τοῦ μέσου τῶν βιωτικῶν φροντίδων. Καὶ ὅτι πρὸ πάντων καὶ ὁ θεῖος Βα­σίλειος γράφει καὶ φανεροῖ, διατάξεις ἐκθέμενος μοναχικοῦ βίου, καὶ συγγράφων τὰ ἀσκητικά, περί τε παρθενίας καὶ ἄλλων μεγάλων καὶ θείων, ὡς ἀληθῶς, πραγματείας ἀρίστους ἐκτιθέμενος. Πολλοὶ δὲ καὶ ἄλλοι τῶν ἡμετέρων γράφουσι περὶ ἀποταγῆς βίου καὶ μοναχῶν, καὶ ποῖον δεῖ εἶναι τὸν ἀληθῆ ἀσκητήν· ἀλλὰ μα­κρόν ἐστι ταῦτα γράφειν.

Πρὸς ὃ δὲ θαυμάζετε λέγοντες, ὅτι οὔτε ἐν τῇ παλαιᾷ, οὔτε ἐν τῇ νέᾳ ἐπολιτεύετο ἡ μοναδική, γινώσκετε ὅτι καὶ τότε μὲν ἦν ἡ τοιαύτη πολιτεία, πλὴν ἐν θεωρίᾳ ἠσκεῖτο, ὡς Ἠλίας καὶ Πρόδρομος ἐν τῇ παλαιᾷ, καὶ αὐτοὶ οἱ μαθηταὶ τοῦ Χριστοῦ, ἄγαμοι ὄντες καὶ κοινοβιακῶς διάγοντες, καὶ κίνδυνον ἔχοντες τὸ χωρισθῆναι Χριστοῦ· οἵτινες τύποι ὑπῆρχον ταύτης τῆς πολιτείας, ὡς ἔστι μαθεῖν ἐκ τῶν εὐαγγελικῶν καὶ ἀποστολικῶν ῥητῶν. Οἱ δὲ μεταγενέστεροι θεῖοι πατέρες, εἰς ὃ νῦν ἐστι, Θεοῦ χάριτι παρέδωκαν οὐ καινήν τινα θρησκείαν τῇ ὀρθοδόξῳ πίστει ἐφευρηκότες, οὐδὲ ξένον καὶ ἀλλόκοτον βίον ἐπινοήσαντες, ἀλλ’ ἀγγελικὸν τῷ ὄντι, θεῖόν τε καὶ θαυμάσιον. Τὸ δὲ «μηδεὶς ὑμᾶς καταβραβευέτω» καὶ τὰ ἑξῆς, οὐ περὶ τούτου τῷ Παύλῳ εἴρηται· ὡς γὰρ Χρυσόστομος ἐξηγεῖ, λέγει· «ἀλλ’ ἦσάν τινες οἱ λέγοντες, ὅτι οὐ δεῖ διὰ Χριστοῦ εἰσάγεσθαι, ἀλλὰ διὰ τῶν ἀγγέλων»^[80]· τούτου χάριν ταῦτα εἴρηται. Ἔτι τὸ «γύμναζε σεαυτὸν εἰς εὐσέβειαν»^[81], οὐ ταύτην ἔχει τὴν ἔννοιαν, ὡς ὁ Χρυσόστομος λέγει. «Οὐ περὶ τῆς νηστείας τοῦτο, φασίν, εἰρῆσθαι, ἄπαγε. Οὐκ ἔστι σωματικὴ γυμνασία, ἀλλὰ πνευματική· εἰ γὰρ σωματικὴ ἦν, τὸ σῶμα ἔτρεφεν ἄν· εἰ δὲ τήκει αὐτὸ καὶ λεπτύνει καὶ κατισχνοῖ, οὐκ ἔστι σωματική. Οὐκ ἄρα περὶ τῆς τοῦ σώματος ἀσκήσεώς φησιν· ὥστε ἡμῖν δεῖ τῆς κατὰ ψυχὴν γυμνασίας· ἐκείνη γὰρ οὐκ ἔχει κέρδος, ἀλλ’ ὀλί­γον ὠφέλησε τὸ σῶμα. Ἡ δὲ τῆς εὐσεβείας ἄσκησις τὸν καρπὸν ἐν τῷ μέλλοντι ἀποδίδωσι, καὶ ἐνταῦθα ἀνακτᾶται καὶ ἐκεῖ».

Ἐπεὶ οὖν ἀποδέδεικται ἐκ τῶν εἰρήμενων, ὅτι αἱ χαμευνίαι καὶ αἱ νηστεῖαι οὐ σωματικαὶ γυμνασίαι εἰσίν, ἀλλὰ ψυχικαὶ καὶ ὠφέλειαν παρέχουσαι, ἀνάγκην ἔχουσι πάντες, καὶ μάλιστα οἱ μοναχοί, τοῖς τοιούτοις ἐγκαλλωπίζεσθαι. Οὐ γὰρ δεῖ Θεὸν μὲν ὁμολογεῖν, ἔργοις δὲ ἀρνεῖσθαι.

Ὅτι δὲ αἱ νηστεῖαι καὶ αἱ προσευχαὶ ἀναγκαῖαί εἰσιν, ἄκουε τοῦ Κυρίου λέγοντος ἐν τῷ β΄ κεφ. τοῦ Λουκᾶ. «Καὶ ἦν Ἄννα προφῆτις, ἣ οὐκ ἀφίστατο ἀπό τοῦ ἱεροῦ, νηστείαις καὶ δεήσεσι λατρεύουσα νύκτα καὶ ἡμέραν». Ἄκουε δὲ καὶ τοῦ Παύλου ἐν τῷ ζ΄ τῆς πρὸς Κορινθίους α΄· «ἵνα σχολάζητε τῇ νηστείᾳ καὶ τῇ προσευχῇ». Ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ ς΄ τῆς β΄, «ἐν ἀγρυπνίαις, ἐν νηστείαις». Καὶ εἴ τις ἀπὸ τῆς Γραφῆς ὁμοίας μαρτυρίας παράγειν ἐθελήσειε, καὶ ἄλλας εὑρήσει πολλάς. Οὐδεὶς γὰρ ἀρνεῖται τὴν χιόνα εἶναι λευκήν, ἀλλὰ τοῦτο ὁμολογεῖ καὶ μαρτύρων δίχα.

Ἤδη οὖν ἐκ τῶν θείων Γραφῶν τὴν Ὀρθοδοξίαν ἐπιγνόντες, προσέλθετε αὐτῇ ὁλοψύχως, πᾶσαν καινοτομίαν ἄτοπον, ἣν ὁ χορὸς τῶν οἰκουμενικῶν διδα­σκάλων καὶ ἡ Ἐκκλησία οὐ παρεδέξατο, μακρὰν πόῤῥω ἀφ’ ὑμῶν ἀποῤῥίψαντες, ὡς ἄνδρες σοφοὶ καὶ εἰδήμονες. Οὕτω γὰρ ἀμφότεροι μακαρισμοῦ ἄξιοι ἐσόμεθα, ὑμεῖς τε οἷα πειθόμενοι τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν καὶ ὑπείκοντες καὶ μηδόλως εἰς οὐδὲν χρήσιμον λογομαχοῦντες, καὶ ἡμεῖς οἷα εἰς ὦτα λαλήσαντες ἀκουόντων καὶ εἰς τὴν ἀγαθὴν γῆν σπείροντες. Καὶ γὰρ ἐν πᾶσι σχεδὸν τοῖς κυριωτέροις συμφωνοῦντες, οὐ χρὴ ὑμᾶς τινα τῶν ῥητῶν τῆς Γραφῆς ἄλλως ἐξηγεῖσθαι καὶ ἐννοεῖν, ἢ ὡς οἱ φωστῆρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ οἰκουμενικοὶ διδάσκαλοι ἐξηγήσαντο. Οἳ αὐτοὶ μὲν συμφώνως τῇ αὐτοαληθείᾳ Χριστῷ τῷ Θεῷ ἡμῶν ἐξηγήσαντο, ἡμεῖς δέ, ἤτοι ἡ Ἐκκλησία ἡμῶν, ταῦτα κρατοῦμεν καὶ τούτων ἐχόμεθα. Οὐδὲν γὰρ ἄλλο τὸ αἴτιον τῆς ἀσυμφωνίας ἢ τοῦτο καὶ μόνον, ὅπερ ὑμεῖς διορθοῦντες, σὺν Θεῷ σύμ­φωνοι καὶ τὸ ἓν περὶ τὴν πίστιν ἐσόμεθα εἰς δόξαν Θεοῦ. Ἡμεῖς γὰρ καλῶς σκοπήσαντές τινα τῶν ῥητῶν τῆς Γραφῆς, ἅπερ καὶ ἐν τοῖς πρώτοις καὶ ἐν τοῖς δευτέ­ροις ὑμῶν γράμμασι πρὸς ἡμᾶς ἐπέμψατε, ἔγνωμεν προφανῶς ὑμᾶς ταῦτα παρεξηγεῖσθαι, ἴσως ἑπόμενοι νέοις ὑμῶν διδασκάλοις. Διὸ καὶ αὖθις ἀξιοῦμεν ὑμᾶς, οὕτω νοεῖν τὰ ῥητά, ὡς οἱ οἰκουμενικοὶ διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας ἐξηγήσαντο, ὧν τὰς ἐξηγήσεις αἵ τε οἰκουμενικαὶ ζ΄ σύνοδοι καὶ αἱ λοιπαὶ τοπικαὶ ἐπεκύρωσαν. Ὡς γὰρ προείπομεν, οὐ χρὴ μεταίρειν ὅρια αἰώνια, ἃ ἔθεντο οἱ πατέρες, ἵνα μὴ τὸν ὅρον τὸν ἐν ἀρχῇ ῥηθέντα τῆς ς΄ παραβαίνοντες, τοῖς ἐπιτιμίοις ὑποκεισώμεθα. Εἴ τι οὖν ἄχρι τοῦ παρόντος ἡμάρτηται, ὡς νουνεχεῖς τὸ ἀπὸ τοῦδε διορθοῦντες, ἄξιοι ἐπαίνου Θεῷ τε καὶ ἀνθρώποις καὶ ἡμῖν ἔσεσθε. Τὸ μὲν γὰρ ἁμαρτάνειν ἀνθρώπινον, τὸ δὲ διορθοῦσθαι ἀγγελικὸν καὶ σωτήριον. Οὗ φροντίσοιτε, ἵνα καὶ ἡ τοῦ Θεοῦ χάρις καὶ τὸ ἔλεος εἴη ὑμῖν.

Μηνὶ Μαΐῳ, ἰνδικτ. ζ΄, ἔτει αφοθ΄.

† Ὁ Κωνσταντινουπόλεως Ἱερεμίας.