Ο Απόστολος Βαρνάβας είναι Άγιος τη Ορθοδόξου Εκκλησίας και ο κορυφαίος εκ των 70 Αποστόλων του Χριστού. Ήταν Κύπριος στην καταγωγή και υπήρξε ένας εκ των πλέον δραστήριων αποστόλων, ο οποίος συνεργάστηκε στενά με τον Απόστολο Παύλο, ενώ ήταν και συγγενής του Ευαγγελιστή Μάρκου. Οι πληροφορίες για τη ζωή του, που προέρχονται από την Αγία Γραφή είναι περιορισμένες, ενώ βρίθουν πληροφοριών απόκρυφες πηγές.
Ο βίος του
Αγία Γραφή
Το αρχικό όνομα του Αγίου Αποστόλου αυτού, ήταν Ιωσήφ ή Ιωσής, αλλά έλαβε το όνομα Βαρνάβας από τους Αποστόλους (Πράξεις 4, 36), ως ερμηνεία του σπουδαίου φιλανθρωπικού και παρηγορητικού έργου που προσέφερε στους ενδεείς συνανθρώπους του (βαρ=υιός, νεβουά=προφητεία[1]). Kαταγόταν από την Κύπρο και υπήρξε Ιουδαίος Λευίτης, ο οποίος συμφοίτησε με τον Απόστολο Παύλο υπό τον Γαμαλιήλ, ενώ πρότερα είχε ακολουθήσει και τον Ιησού, όντας ένας εκ των 70 μαθητών Του. Ο Ευαγγελιστής Μάρκος υπήρξε ανιψιός του, καθώς η μητέρα του Μαρία ήταν αδελφή του, ενώ ο ίδιος προερχόταν από εύπορη οικογένεια, αλλά πούλησε όλα τα υπάρχοντά του προσφέροντάς τα στην πρώτη χριστιανική κοινότητα (Πράξεις 4, 36).
Σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη και δη τις Πράξεις των Αποστόλων, μετά το θάνατο του πρωτομάρτυρα Στέφανου, πολλοί Κύπριοι και Κυρήνειοι οδηγήθηκαν από την περιοχή των Ιεροσολύμων στην περιοχή της Αντιόχειας για να κηρύξουν το μήνυμα του Χριστού. Οι Απόστολοι θέλοντας να βεβαιωθούν για το έργο τους έστειλαν τον Βαρνάβα να εξακριβώσει τα γεγονότα, μία επιλογή που δεν ήταν διόλου τυχαία, καθώς εν συνεχεία λαμβάνει το ρόλο του Αποστόλου μακριά από την Παλαιστίνη (Α΄ Κορινθ. 9, 5 κεξ'). Χαρακτηριστικό επίσης των ικανοτήτων του ήταν ότι ο ίδιος αποτέλεσε γέφυρα μεταξύ των πρώτων χριστιανών και του Αποστόλου Παύλου, που λόγω του πρότερου διωκτικού βίου του, δεν ήταν αρχικώς ιδιαίτερα ευπρόσδεκτος στην κοινότητα.
Έτσι ο ίδιος δείχνει πλέον ιδιαίτερο ζήλο για την ανάπτυξη του χριστιανισμού και κατά την πρώτη περιοδεία περιέρχεται από την Κύπρο, τη Σαλαμίνα, την Πάφο, ενώ μόνος μαζί με τον Απόστολο Παύλο, περιέρχεται στις περιοχές της Παμφυλίας, της Πισιδίας και της Λυακονίας ιδρύοντας χριστιανικές κοινότητες. Εν συνεχεία παρατηρούμε πως υπήρξε εκ των συμμετεχόντων στις αποφάσεις των Αποστόλων, στο πρόβλημα της εισδοχής των εθνικών, διατηρώντας διαφορετική στάση από τον Παύλο, ο οποίος λόγω της διφορούμενης στάσης του στο θέμα αυτό τον έψεξε (Γαλάτας 2, 12). Τελικά οι δύο στενοί φίλοι, Παύλος και Βαρνάβας θα αποχωριστούν εξ αιτίας τις διαφωνίας τους να περιλάβουν το Ιωάννη Μάρκο στη νέα περιοδεία τους, ο οποίος κατά την πρώτη έχοντας δειλιάσει, επέστρεψε στην πατρίδα του (Πράξεις 15, 35). Τελικά μετά του Ιωάννη Μάρκου επισκέφτηκε την Κύπρο, όπου εκεί πλέον χάνονται οποιεσδήποτε άλλες σύγχρονές του μαρτυρίες.
Απόκρυφες και μεταγενέστερες μαρτυρίες
Μαρτυρίες περί του βίου του Αποστόλου Βαρνάβα βρίσκουμε τόσο σε απόκρυφες πηγές, όσο και σε μεταγενέστερα συγγράμματα. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν η Κλημέντεια επιστολή, η Περίοδος και μαρτύριον Βαρνάβα, καθώς και οι Κλημέντειες ομιλίες Recognitiones, ενώ έχουμε και μαρτυρίες σχετικά με τον Βαρνάβα που προέρχονται από μηναία και ιδίως το μηνολόγιο του Βασιλείου, αλλά και το εγκώμιον Βαρνάβα, συνταχθέν υπό του Κύπριου μοναχού Αλεξάνδρου. Οι πρώτες πηγές τοποθετούνται περί τον 4ο αιώνα. Επιπρόσθετες παραδόσεις υπάρχουν στα έργα "Κατάλογοι Αποστόλων", "De adventu Barnabae apostoli" αλλά και "Datiana historia".
Οι μαρτυρίες που προέρχονται από τις πηγές αυτές δεν καταλήγουν σε σύμφωνα συμπεράσματα. Έτσι άλλες μαρτυρίες αναφέρουν πως μετακινήθηκε στη Ρώμη, άλλες στη Σαλαμίνα της Κύπρου, άλλες την Αλεξάνδρεια ή τα Μεδιόλανα. Η αρχική πεποίθηση στην κοινότητα της Ρώμης είναι πως ο ίδιος είχε μετακινηθεί εκεί μετά τον χωρισμό του με τον Παύλο, περί το 49, μία ιδέα που αργότερα εγκαταλείφθηκε, ίσως δε και "μετακινήθηκε" γεωγραφικώς τοποθετώντας τον στα Μεδιόλανα, πιθανώς διότι θα υπέθαλπε το μήνυμα της ιδρύσεως της εκκλησίας της Ρώμης υπό του Αποστόλου Πέτρου[2]. Το να υποστηριχθεί πάντως ότι μετέβη στα Μεδιόλανα είναι μία υπόθεση που δε βρίσκει ισχυρά ερείσματα σήμερα, όπως αντίστοιχα συμβαίνει και για την υπόθεση μετάβασής του στην Αλεξάνδρεια[3]. Η πραγματικότητα είναι πως οι πληροφορίες που λαμβάνουμε από τις πηγές, παρότι δεν εισάγουν μυθικά στοιχεία στο βίο και τη δράση του δε μπορούν να επαληθευτούν. Κοινή συνισταμένη όμως όλων των πηγών είναι πως ο Απόστολος μαρτύρησε στην Κύπρο, πιθανότητα τη Σαλαμίνα, όπου σύμφωνα με το κείμενο "Περίοδος και μαρτύριο...", οι Ιουδαίοι παρατηρώντας την επιτυχία της διδασκαλίας του Βαρνάβα, αφού τον συνέλαβαν, του πέρασαν σχοινί γύρω από το λαιμό, τον έσυραν στην πόλη και τελικά του έκαυσαν τον σώμα.
Η μνήμη του τιμάται στις 11 Ιουνίου, η ακριβής όμως ημερομηνία θανάτου παραμένει ανοιχτή, με πιθανότερη προσέγγιση το έτος 57[4]. Το λείψανό ευρέθη από τον επίσκοπο Σαλαμίνος Ανθέμιο το 488, όταν ο Απόστολος Βαρνάβας εμφανίστηκε σε όραμα υποδεικνύοντάς του που βρισκόταν ο τάφος του. Το λείψανό μάλιστα βρέθηκε ακέραιο, έχοντας μαζί του ένα Ευαγγέλιο του Ματθαίου. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα πως την εποχή του Ανθέμιου, κινδύνευε η επισκοπή της Κύπρου να χάσει την ανεξαρτησία της, καθώς ο Πέτρος Γναφεύς, τότε πατριάρχης Αντιοχείας επιζητούσε με ισχυρές αξιώσεις να συμπεριλάβει στη δικαιοδοσία του την Κύπρο. Τελικώς ο Αυτοκράτορας Ζήνωνας, μετά το γεγονός δε επέτρεψε να συμβεί κάτι τέτοιο. Το λείψανό σύμφωνα με την παράδοση μεταφέρθηκε αργότερα στην Κωνσταντινούπολη.
Γραμματεία
Στον Απόστολο Βαρνάβα κατά καιρούς αποδόθηκαν διάφορα έργα. Στην πραγματικότητα όμως δεν υπάρχει κάποιο διασωθέν έργο υπό του Αποστόλου αυτού. Το κυριότερο εξ αυτών είναι η Επιστολή Βαρνάβα, ένα απόκρυφο έργο που ανήκει στην κατηγορία των αποστολικών πατέρων. Από τον Γελάσιο Κυζίκου, μνημονεύεται επίσης ένα ευαγγέλιο γραμμένο από τον ίδιο, από το οποίο δε διασώζεται κάποιο απόσπασμα, ενώ μεταγενέστερα έχουμε περί τον 15ο αιώνα κείμενο ενός ισλαμιστή, γραμμένο υπό του Βαρνάβα που αποδεικνύει ότι αληθής μεσσίας ήταν ο Μωάμεθ. Σε ότι αφορά επίσης τον ίδιο κατά το παρελθόν του αποδόθηκε η Προς Εβραίους Επιστολή, της οποίας η παύλειος προέλευση αμφισβητείται. Η εικασία προήλθε από ορισμένα στοιχεία που συνάδουν με το φρόνημα του Βαρνάβα, όπως η αλληγορική ερμηνεία, η επιμονή στη λατρεία, κάτι που αρμόζει σε λευίτη, η συγγένεια του ύφους που αρμόζει σε συνεργάτη του Παύλου. Η πραγματικότητα είναι πως κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να αποδειχθεί.