Ἡ μνήμη αὐτοῦ τελεῖται κατὰ τὴν 10η (23η) Ἰανουαρίου.
Βιογραφία
Ὁ δρόμος πρὸς τὸν Θεόν
Ὁ Γρηγόριος Νύσσης ἀνήκει στὸν ἀριθμὸ τῶν εὐλαβεστάτων Ἁγίων τῆς Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία διατηρεῖ τὴν μνήμη του ὡς ἑνὸς τῶν μεγαλυτέρων ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων, οἰκουμενικοῦ διδασκάλου καὶ Πατρός.
Παρὰ τὴν εὐρεῖα ἀναγνώριση καὶ τὰς ἀναρίθμητες μελέτες, κάποιες σημαντικὲς λεπτομέρειες τῆς ζωῆς του παραμένουν ἀσαφεῖς, μὲ σημειώσεις ὅπως «ἴσως», «περίπου» ἢ «δυνάμεναι». Δὲν γνωρίζουμε οὔτε τὴν ἀκριβῆ ἡμερομηνία γέννησής του οὔτε τὸν ακριβῆ θάνατόν του.
Κατὰ τὴν καταγωγή, ὁ Γρηγόριος ἀνήκε σὲ μία ἑλληνικὴ ἀριστοκρατικὴ οἰκογένεια, γνωστὴ ὄχι μόνο γιὰ τὴν εὐημερία καὶ τὴν κοινωνική της θέση, ἀλλὰ καὶ γιὰ τοὺς εὐσεβεῖς κανόνες καὶ τὸν ὅσιο βίο της.
Αὐτὴ ἡ οἰκογένεια ἔδωσε στὸν κόσμο μία πλειάδα Ἁγίων. Κατὰ τοὺς διωγμοὺς τῆς Ἐκκλησίας, οἱ πρόγονοι τοῦ Γρηγορίου Νύσσης ἐξέτισαν τὸ τίμημα, ὑποφέροντας διωγμούς. Οἱ γονεῖς τοῦ πατρός του, ἐξομολογούμενοι τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, ἐστερίχθησαν τὰ κτήματά τους. Ὁ παπποῦς ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς μητρός του μαρτύρησε, ἐνῶ ἡ περιουσία του περιῆλθε σὲ ἀγνώστους. Ἡ μητρική του γιαγιά, ἡ Μακρίνα ἡ Πρεσβυτέρα, ἦταν ἀκόλουθος τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θαυματουργοῦ. Ὁ κύριος νόμος τῆς ζωῆς της ἦταν ὁ νόμος τοῦ Θεοῦ.
Ὁ υἱός της, Βασίλειος ὁ Πρεσβύτερος, ἦταν γνωστὸς καὶ ὡς καθηγητὴς ῥητορικῆς καὶ ὡς ἀρεταῖος Χριστιανός. Ἡ σύζυγός του, ἡ Ὁσία Ἐμμέλια, ἦταν θυγάτηρ μαρτύρων καὶ ἀπὸ νεαρὴ ἡλικία προετοιμαζόταν γιὰ τὸν ἄθλημα τῆς παρθενίας ἐν Χριστῷ. Συνεχώρησε νὰ παντρευτεῖ μόνο ἐπειδὴ, ὢς ὀρφανή, κινδύνευσε νὰ γίνει θύμα κακούργων, οἱ ὁποῖοι ἐπεδίωξαν τὴν νεότητά καὶ τὴν ὡραιότητά της. Ἡ Ἁγία Ἐμμέλια εὐλογήθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ γίνει μητέρα δέκα παιδιῶν: ἓξ θυγατέρων καὶ τεσσάρων υἱῶν.
Ἡ ἐπιθυμία τῆς Ἐμμέλιας γιὰ παρθενία ἐπραγματοποιήθηκε μέσω τῆς θυγατρός της, τῆς Μακρίνας τῆς Νεωτέρας. Ἕνας ἀπὸ τοὺς υἱούς της, ὁ Βασίλειος, δοξάστηκε ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία ὡς «ὁ Μέγας». Ἕνας ἄλλος, ὁ Πέτρος, ἐγνώρισε δόξα ὡς Ἱεράρχης Σεβαστείας.
Ὁ Γρηγόριος Νύσσης, γεννημένος μετὰ τὸν Βασίλειο (τὸν μετέπειτα Βασίλειο τὸν Μέγαν) καὶ τὸν Ναυκράτιο (ποὺ ἀπεβίωσε ὑπό ἀδιευκρίνιστες συνθήκες), ἦταν ὁ τρίτος υἱὸς τῆς οἰκογενείας.
Κατὰ προσεγγιστικοὺς ὑπολογισμούς, γεννήθηκε μεταξὺ τῶν ἐτῶν 331 καὶ 335. Ὁ τόπος γέννησής του ἦταν ἤτοι ἡ Καισάρεια ἢ ἡ Σεβάστεια. Ὑπῆρξε ὁμώνυμος τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θαυματουργοῦ.
Ὁ πατέρας τοῦ Γρηγορίου, Βασίλειος ὁ Πρεσβύτερος, ἀπεβίωσε νωρίς, καὶ ὅλο τὸ βάρος τῆς φροντίδας τῶν παιδιῶν ἔπεσε στὴν χήρα του. Πέραν τῆς μητέρας του, Ἐμμέλιας, μεγάλη ἐπιρροὴ στὴν ἀγωγὴ τοῦ μελλοντικοῦ Ἱεράρχη Νύσσης εἶχαν ἡ μεγαλύτερη ἀδελφή του, ἡ Μακρίνα, καὶ ὁ μεγαλύτερος ἀδελφός του, Βασίλειος (ὁ Μέγας).
Ἐν ἀντίθεση μὲ τὸν Βασίλειο, ποὺ σπούδασε σὲ τὰ κορυφαῖα ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα, συμπεριλαμβανομένων τῶν Ἀθηνῶν, ὁ Γρηγόριος ἐπαίδευσε τοπικὰ σχολεῖα. Παρόλα αὐτά, χάρη στὴν προθυμία καὶ τὸν σκοπό του, ἀνέβηκε στὰ ἄκρα τῆς παιδείας.
Ἡ θεία κλῆση
Παρὰ τὴν πνευματικὴ ἀτμόσφαιρα τῆς οἰκογενείας του, ὁ Γρηγόριος στὴν νεότητά του ἔδειχνε μερικὲς φορὲς ψυχρὴ στάση ἀπέναντι στὴν ἐκκλησιαστικὴ ζωή.
Μία φορὰ, ὅταν ἡ οἰκογένειά του ὀργάνωσε ἑορτὴ γιὰ τὴν μετακομιδὴ τῶν λειψάνων τῶν Τεσσαράκοντα Μαρτύρων σ’ ἕνα προσκεκριμένο παρεκκλήσι (στὰ Ἄννισα, στὴν οἰκογενειακὴ γῆ), ὁ Γρηγόριος, ἀντὶ νὰ συμμετάσχει στὴν νυκτερινὴ λατρεία, ἀπήλθε ἀπερίσκεπτα σ’ ἕνα περιβόλι καὶ ἐκοιμήθηκε βαθιά. Ὄνειρό του ἐφάνησαν πολλοὶ στρατιῶτες μὲ ἀπειλητικὴ ὄψη. Ὁ Γρηγόριος ἐπιχειροῦσε νὰ ἐπιστρέψει στὴν λατρεία ποὺ εἶχε ἐγκαταλείψει, ἀλλ’ ἐκεῖνοι τὸν ἐμπόδιζαν καὶ ἤταν ἔτοιμοι νὰ τὸν τιμωρήσουν. Ἡ κατάσταση ἄλλαξε μόνο μὲ τὴν παρέμβαση ἑνὸς ἀπὸ τοὺς στρατιῶτες, ποὺ ὑπερσπούδασε γι’ αὐτόν.
Ὁ Γρηγόριος ξύπνησε τρομαγμένος. Ἡ ἔνδειξη τῆς συνειδήσεός του δὲν ἄργησε. Μετὰ δακρύων ἐπὶ τῇ συμπεριφορᾷ του, ἔσπευσε στὸ λείψανο, προσηυξήθηκε καὶ ἱκέτευε τὸν Θεὸ καὶ τοὺς Ἁγίους Μαρτύρες νὰ τὸν συγχωρήσουν.
Μετὰ αὐτὴν τὴν βαθειὰ διόρθωση, ἀπέρριψε τὶς παλιὲς του ἀσχολίες καὶ ἐχειροτονήθη ἀναγνώστης. Πιστεύεται ὅτι αὐτὸ συνέβη τὸ 357.
Κάποτε, ὁ Γρηγόριος ἐπισκεπτόταν τὸν ἀδελφό του, Βασίλειο, ποὺ ἀσκητεύονταν στὰ Ἄννισα. Ἐκεῖ, ἀφοσιώθηκε στὴν ἀσκητική ζωή, νηστεία καὶ προσευχή, μελετῶντας τὸν Λόγο τοῦ Θεοῦ καὶ τὰ συγγράμματα τῶν Πατέρων.
Οἱ πνευματικὲς ἀναζητήσεις
Σε κάποια φάση, ὁ Γρηγόριος ἐγκατέλειψε τὴ λειτουργία του στὸν ναὸ καὶ ἀσχολήθηκε μὲ τὸ διδάσκειν ῥητορική. Εἶναι πιθανὸν αὐτὸ νὰ συνέβη μετὰ τὸ 363, ἀφοῦ κατὰ τὴν βασιλεία τοῦ Ἰουλιανοῦ οἱ Χριστιανοὶ εἶχαν περιορισμένη πρόσβαση σ’ αὐτὴν τὴν ἐπάγγελμα.
Ἡ ἀπόφασή του προκάλεσε ἀμηχανία στους φίλους του. Ὁ Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνὸς, προσπαθώντας νὰ τὸν συνετίσει, τοῦ ἔστειλε ἐπιστολὴ γεμάτη θλίψη.
Κατὰ πᾶσαν πιθανότητα, σ’ αὐτὴ τὴν περίοδο ἢ λίγο πρὶν, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ἔλαβε ὡς σύζυγό του τὴν Θεοσεβία. Γιὰ τὶς λεπτομέρειες τοῦ γάμου τους καὶ τὴν ἴδια τὴν Θεοσεβία γνωρίζουμε ελάχιστα. Σὲ μία παρηγορητική ἐπιστολή πρὸς τὸν Γρηγόριο Νύσσης γιὰ τὸν θάνατό της (περὶ τὸ 385), ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος τὴν περιέγραψε ὡς «ἐκτελεστρία τοῦ θείου θελήματος», «πιστὴ θυγάτηρ τῆς Ἐκκλησίας», «κάλλος τοῦ Χριστοῦ», ἐπισημαίνοντας καὶ τὴν πνευματική τους συγγένεια.
Ὑπάρχει ἡ ἄποψη ὅτι, σὲ κάποιο στάδιο, ἡ Θεοσεβία μοναστεύθηκε μὲ τὴν συγκατάθεση τοῦ Γρηγορίου. Ἄλλοι πιστεύουν ὅτι δὲν ἦταν ποτέ σύζυγός του, ἀλλὰ ἀδελφή του. Κάποτε, ὁ Γρηγόριος, κινούμενος ἀπὸ τὴν ὄρεξη γιὰ ἀσκητικὰ κατορθώματα, ἐντάχθηκε στὴν μοναστικὴ κοινότητα ποὺ εἶχε ἱδρύσει ὁ ἀδελφός του, Βασίλειος.
Ἡ ἐπισκοπικὴ διακονία
Μετὰ τὴν ἀνάδειξη τοῦ Βασιλείου τοῦ Μεγάλου εἰς τὴν ἀρχιερατικὴν καθέδραν, οὗτος ἤρξατο χειροτονοῦντος εἰς ἐπισκοπικὰς θέσεις προσώπων πνευματικῶς συγγενῶν καὶ πιστῶν. Αὕτη ἡ πρακτικὴ ἐπήρτητο καὶ ἀπὸ τὰς συνήθεις ἀρχιερατικὰς ἀνάγκας, ἐπιθυμῶν νὰ ἔχῃ στέρεαν στήριγμα, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὰς δολιότητας τῶν αἱρετικῶν κατ’ αὐτοῦ (ὡς ὀρθοδόξου καὶ ἀκλινοῦς ποιμένος). Ἐν τούτοις, ὁ ἐπίσκοπος Ἄνθιμος Τυανὸς ἦταν ὁ κύριος ἀντίπαλός του.
Τοῦ 372, ὁ Ἅγιος Βασίλειος χειροτόνησε τὸν ἀδελφόν του, Γρηγόριον, ἐπίσκοπο Νύσσης, μικρῆς ἐπαρχιακῆς πόλεως. Δὲν λέγεται ὅτι ὁ Γρηγόριος εὐφραίνετο γιὰ αὐτὴν τὴν χειροτονία· ἀντιθέτως, θὰ προετίμα νὰ τὴν ἀποφύγῃ, ἀλλὰ δὲν ἤθελε νὰ ἀντιταχθῇ κατὰ τοῦ θελήματος τοῦ ἀδελφοῦ του.
Κατὰ τὴν βασιλείαν τοῦ Οὐάλεντος, συμπαθοῦς πρὸς τοὺς Ἀρειανούς, πολλοὶ ὀρθόδοξοι ἐπίσκοποι ὑπέστησαν πιέσεις, καὶ τινὲς ἐδιώχθησαν.
Τοῦ 375, ἐν Ἀγκύρᾳ συνεκλήθη Σύνοδος ὑπὸ Ἀρειανῶν ἐπισκόπων, οἵτινες κατηγόρησαν τὸν Ἅγιον Γρηγόριον εἰς μὴ κανονικὴν χειροτονίαν καὶ διοικητικὰ πλημμελήματα. Ἐπιταγῇ τοῦ τοπικοῦ ἄρχοντος Δημοσθένους, ὑποστηρίζοντος τοὺς αἱρετικούς, ὁ ἱεράρχης συνελήφθη καὶ ἀπεστάλη ὑπὸ φρουρὰν εἰς Ἄγκυραν.
Ὑποφέρων δυσχερείας ἀπὸ τὴν ὠμότητα τῶν φυλάκων καὶ ἀσθένειαν, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ἀπέδρα. Κάπως κατώρθωσε νὰ ξεγελάσῃ τοὺς φρουρούς, καταφεύγων εἰς κρυψώνα.
Ὁ Ἅγιος Βασίλειος, πυθόμενος τὸ συμβάν, ἔγραψε πρὸς τὸν ἄρχοντα, ἀπορρίπτων τὰς κατηγορίας κατὰ τοῦ ἀδελφοῦ του. Ἀλλ’ ἡ παρέμβασή του παρέμεινε ἀνεπίδραστος.
Τοῦ 376, Ἀρειανικὴ Σύνοδος ἐν Νύσσῃ καθαίρεσε τὸν Ἅγιον Γρηγόριον, ἀναγορεύσας ἀντ’ αὐτοῦ ἄλλον ἐπίσκοπον ἀδύναμον καὶ διεφθαρμένον.
Ἐπὶ διετίαν ἢ τριετίαν, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος διῆλθε πλάνητα ζωήν. Ὕστερον, διὰ χάριτος τοῦ αὐτοκράτορος, ἐπέστρεψεν εἰς Νύσσην, ὅπου οἱ πιστοὶ τὸν ὑπεδέχθησαν μετὰ χαρᾶς.
Μετὰ τὴν κοίμησιν τοῦ Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, ὁ Γρηγόριος Νύσσης συνέχισε τὸ ἔργον του. Ἐν τῷ μεταξὺ, εἶχε γίνει ἕνας τῶν ἐπιφανεστέρων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας.
Τοῦ 379, συμμετεῖχε ἐν Ἀντιοχείᾳ Συνόδῳ κατὰ τῶν Ἀρειανῶν. Ἐν τῷ αὐτῷ ἔτει, πυθόμενος τὴν ἀσθένειαν τῆς ἀδελφῆς του Μακρίνας, ἔσπευσε πρὸς αὐτήν, εὑρὼν αὐτὴν ζῶσαν, καὶ συνομιλήσας μετ’ αὐτῆς. Μετὰ τὴν κοίμησίν της, ἔθαψε τὸ λείψανόν της ἐν τῷ οἰκογενειακῷ τάφῳ.
Τοῦ 380, μετέβη εἰς Σεβάστειαν διὰ τὴν ἐκλογὴν νέου ἐπισκόπου. Οἱ συνελθόντες ἐξελέξαντο αὐτὸν ὡς μητροπολίτην, πλὴν ἡ ἀντίδραση τινῶν ἐκώλυσε τὴν τελικὴν τοποθέτησίν του. Ὕστερον, ὁ ἀδελφός του Πέτρος ἐχειροτονήθη.
Ἐν τῇ Β’ Οἰκουμενικῇ Συνόδῳ, ὁ Γρηγόριος συνετέλεσε σημαντικῶς εἰς τὴν πλήρωσιν τοῦ Συμβόλου καὶ τὴν καθιέρωσιν τῆς ὀρθόδοξης διδασκαλίας περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἡ ὁμιλία του ὑπὲρ τῆς πίστεως εἶχε μεγάλη ἀπήχησιν.
Μετὰ τὴν Σύνοδον, ὁ Γρηγόριος ἐστάλη εἰς Ἀραβίαν διὰ νὰ ἐξομαλύνῃ ἐσωτερικὰ ζητήματα. Ὁ αὐτοκράτωρ τὸν ἐπρομήθευσε τὰ ἀναγκαῖα μέσα.
Ἐπιστρέφων, ἐπεσκέφθη τὴν Ἱερουσαλήμ, ὅπου ἐπιχείρησε νὰ καταπραΰνῃ τὰς ἐκκλησιαστικὰς διχονοίας. Παρατηρῶν τοὺς προσκυνητάς, κατέγνω ὅτι ἡ ἠθικὴ κατάσταση πολλῶν δὲν ἀντιστοιχεῖ τῇ ἁγιότητι τῶν τόπων.
Πιστεύεται ὅτι τὰ τελευταῖα ἔτη διῆγεν ἐν Νύσσῃ. Τοῦ 394, μετέσχε πάλιν Συνόδου ἐν Κωνσταντινουπόλει περὶ τῆς Ἀραβικῆς Ἐκκλησίας.
Ἡ ἀκριβὴς ἡμερομηνία καὶ περιστάσεις τῆς κοιμήσεώς του (ἔτους 394) μένουν ἄγνωστοι.
Τὸ πνευματικὸ κληρονομιά
Ὡς ἐκκλησιαστικὸς συγγραφεὺς, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ἦν ἀφθονότατος. Πλὴν ὀλίγων ἀμφιλεγομένων θέσεων (ὡς περὶ τῆς περιορισμένης διαρκείας τῶν κολαστηρίων βασάνων καὶ τῆς παντελοῦς σωτηρίας), τὰ ἔργα του διακρίνονται διὰ τὴν ὀρθόδοξον διδασκαλίαν καὶ βάθος σκέψεως.
Τὰ συγγράμματά του ταξινομοῦνται εἰς πέντε κατηγορίας:
1. Δογματικο-ἀντιρρητικά
Μεγάλη Κατηχητικὴ Ὁμιλία
Πρὸς Ἀβλάβιον περὶ τοῦ μὴ εἶναι «Τρεῖς Θεοί»
Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατὰ Μακεδονιανῶν
Περὶ ψυχῆς καὶ ἀναστάσεως (διάλογος μὲ τὴν ἀδελφήν του Μακρίναν)
Ἀνατροπὴ τῶν Εὐνομίου
Κατὰ Ἀπολιναρίου
Λόγος κατὰ Ἀρείου καὶ Σαβελλίου
Πρὸς Θεόφιλον Ἀλεξανδρείας κατὰ Ἀπολιναρίου
Περὶ εἱμαρμένης
Περὶ τῶν ἀωρὶ τελευτώντων νηπίων (πρὸς Ἱερίαν)
Κανονικὰ κανόνας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μετ’ ἐξηγήσεων
Κανονικὴ ἐπιστολή πρὸς Λητόϊον ἐπίσκοπον Μελιτινῆς (372–394)
2. Ἑρμηνευτικά
Περὶ Ἑξαημέρου
Περὶ κατασκευῆς ἀνθρώπου
Ὁμιλίαι εἰς τὴν Κυριακὴν Προσευχήν
Περὶ βίου Μωϋσέως τοῦ Νομοθέτου
Ἀκριβὴς ἑρμηνεία τοῦ Ἐκκλησιαστῇ
Ἑρμηνεία εἰς τὸν ἕκτον Ψαλμόν
Ἐξήγησις τοῦ Ἆσματος τῶν Ἀσμάτων
Περὶ ἐπιγραφῆς τῶν Ψαλμῶν
Περὶ τῆς ἐγγαστριμύθου (ἐπιστολὴ πρὸς Θεοδόσιον ἐπίσκοπον)
Περὶ τῶν Μακαρισμῶν
3. Ἠθικο-ἀσκητικά
Περὶ τελειοῦ σκοποῦ κατὰ Θεὸν καὶ ἀληθοῦς ἀσκήσεως
Περὶ βίου τῆς Ὁσίας Μακρίνας (ἐπιστολή)
Περὶ παρθενίας
Πρὸς Ἁρμόνιον περὶ τοῦ τί ἐστι Χριστιανός
Πρὸς Ὀλύμπιον περὶ τελειότητος
4. Ὁμιλητικά
Λόγος περὶ θεότητος Υἱοῦ καὶ Πνεύματος καὶ ἐγκώμιον εἰς Ἀβραάμ
Λόγοι εἰς Ἁγίαν Πάσχα
Ἐγκώμιον εἰς Ἅγιον Στέφανον Πρωτομάρτυρα
Ἐγκώμιον εἰς τοὺς Ἁγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρας (πρῶτον)
Ἐγκώμιον εἰς τοὺς Ἁγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρας (δεύτερον)
Λόγος περὶ βίου τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θαυματουργοῦ
5. Ἐπιστολαί
Σωζόμενα ἐπιστολικὰ κείμενα πρὸς διαφόρους ἐκκλησιαστικοὺς καὶ λαϊκοὺς