Η μνήμη του εορτάζεται στις 4 (17) Δεκεμβρίου
Βιογραφία
Η ζωή του Οσίου Ιωάννη του Δαμασκηνού πριν από τη μοναχική του ζωή
Για τις βιογραφικές λεπτομέρειες της παιδικής και νεανικής ηλικίας του Οσίου Ιωάννη του Δαμασκηνού είναι γνωστά ελάχιστα αξιόπιστα στοιχεία. Υπάρχουν βάσεις να πιστεύουμε ότι ο Άγιος Ιωάννης γεννήθηκε στη Δαμασκό στα τέλη του 7ου αιώνα.
Καταγόταν από γνωστή και εύπορη οικογένεια. Οι πρόγονοί του είχαν άμεση σχέση με τις ανώτερες διοικητικές δομές που κυβερνούσαν στη Συρία. Ο παππούς του, Μανσούρ ιμπν Σερτζούν, κατείχε τη θέση του επικεφαλής της φορολογικής διοίκησης της Δαμασκού, και χάρη στις προσωπικές του ικανότητες, διατήρησε αυτή τη θέση ακόμα και μετά από αλλαγές στην εξουσία.
Για τον πατέρα του, Σερτζούν ιμπν Μανσούρ, αναφέρεται σε χρονικό του τέλους του 7ου αιώνα ως Χριστιανός και φύλακας θησαυρών. Κατά τους ερευνητές, οι πρόγονοι του Ιωάννη πιθανώς είχαν συριακή και όχι αραβική καταγωγή.
Πιστεύεται ότι καθοριστικός ρόλος στη μόρφωσή του έπαιξε ένας μορφωμένος καλόγερος από την Καλαβρία, τον οποίο αγόρασε από αιχμαλωσία ο πατέρας του Ιωάννη, Σέργιος (ιμπν Σερτζούν). Όταν ο Σέργιος τον είδε να κλαίει πικρά και τον ρώτησε για τον λόγο του θρήνου του, ο μοναχός του απάντησε ότι λυπόταν που ίσως θα πέθαινε χωρίς να προλάβει να μεταδώσει σε κάποιον το πνευματικό του πλούτο (τη γνώση που είχε συγκεντρώσει).
Αποδείχτηκε ότι ο μοναχός διέθετε εκτενή γνώσεις στη θεολογία, φιλοσοφία, μουσική, διαλεκτική, ρητορική, φυσική και αστρονομία. Τι ακριβώς δίδαξε στον Ιωάννη δεν είναι γνωστό, αλλά από τα θεολογικά και υμνογραφικά έργα που συνέγραψε αργότερα ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, είναι εύκολο να συμπεράνει κανείς ότι του μετέδωσε πολλά ωφέλιμα. Μαζί με τον Ιωάννη, δίδασκε και ο θετός γιος του Σεργίου, ο Κοσμάς (μετέπειτα Άγιος Κοσμάς ο Μελωδός).
Λαβών την ανάλογη μόρφωση, ο Ιωάννης, ως γιος υψηλόβαθμου υπηκόου, κατέλαβε θέση στην ιεραρχία της εξουσίας, ανάλογη με τη θέση του πατέρα του. Ως προς το είδος της επαγγελματικής του δραστηριότητας, δεν υπάρχει ομοφωνία. Σύμφωνα με κάποιες πηγές, ο Ιωάννης υπηρέτησε στην ηγεσία της υπηρεσίας είσπραξης φόρων, ενώ σύμφωνα με άλλες, κατείχε τη θέση του επάρχου της Δαμασκού, πρωθυπουργού του χαλίφη.
Περικυκλωμένος από προνόμια και τιμές, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ωστόσο, δεν θεωρούσε το δρόμο της κοσμικής καριέρας και της υλικής ευημερίας ως τον καλύτερο δρόμο. Η καρδιά του ήταν ήδη στραμμένη προς τον Χριστό. Ισχυρίζονται ότι ήδη εκείνη την εποχή υπερασπιζόταν την Ορθόδοξη πίστη από διάφορους αιρετικούς.
Όμως, με τη Θεία Πρόνοια, ήταν γραφτό να βρεθεί μπροστά στην τελική επιλογή μεταξύ της κοσμικής ευτυχίας και της πλήρους αποκήρυξης των πραγμάτων του κόσμου. Όταν, επί της βασιλείας του Λέοντος Γ΄ του Ισαύρου, ξέσπασαν οι εικονομαχικές διαμάχες και, μετά το 728, ξεκίνησαν οι σφοδρές διώξεις εναντίον των ορθόδοξων εικονόφιλων, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός στράφηκε με όλη τη δύναμη του ταλέντου του, τις γνώσεις του και τον ζήλο του εναντίον της εικονοκλαστικής αίρεσης.
Οι προφορικές του νουθεσίες και τα γραπτά του συγγράμματα είχαν τεράστια επιτυχία, κάτι που φυσικά δεν πέρασε απαρατήρητο από τους ισχυρούς της εποχής, υποστηρικτές της αίρεσης. (Αρχικά έγραψε έναν λόγο υπέρ των αγίων εικόνων και τον έστειλε στην Κωνσταντινούπολη, και στη συνέχεια έγραψε άλλους δύο· βλ. λεπτομέρειες: «Τρεις Απολογητικοί Λόγοι κατά των Κατηγορούντων τις Αγίες Εικόνες»).
Ο μοναχικός αγώνας
Τελικά, η δραστηριότητα του Οσίου έγινε γνωστή και άρχισε να ενοχλεί ακόμη και τον αυτοκράτορα-εικονομάχο. Τότε οι αιρετικοί χρησιμοποίησαν εναντίον του αγωνιστή της αγνότητας της πίστεως το αγαπημένο τους όπλο – το ψέμα. Μόνο που αυτή τη φορά το ψέμα δεν αφορούσε δόγματα της πίστης, αλλά την υπονόμευση της φήμης του υπερασπιστή τους.
Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός συκοφαντήθηκε μπροστά στον χαλίφη, κατηγορούμενος για συνωμοσία και προδοσία. Επιλέχθηκε, μάλιστα, ένας ιδιαίτερα πονηρός και επονείδιστος τρόπος συκοφαντίας. Ένας γραφέας, πλαστογραφώντας το χέρι του αγίου, έγραψε επιστολή στο όνομα του προς τον αυτοκράτορα, με υπόσχεση παράδοσης της Δαμασκού. Η επιστολή αυτή δόθηκε στον χαλίφη. Ως αποτέλεσμα, ο Ιωάννης υποβλήθηκε σε δημόσια ταπείνωση και σκληρή τιμωρία: ακρωτηριασμό του χεριού.
Αλλά με μια ιδιαίτερη θεία παρέμβαση, μετά από μια θερμή, εγκάρδια προσευχή του μαρτυρικού αγίου μπροστά στην εικόνα της Θεοτόκου, το ακρωτηριασμένο χέρι, τοποθετημένο πάνω στην πληγή και δεμένο με μαντήλι, θεραπεύτηκε θαυματουργώς (κατά τη διάρκεια της οποίας βρισκόταν σε κατάσταση όμοια με ύπνο), η διαβεβλημένη τιμή του αποκαταστάθηκε και οι συκοφάντες καταισχύνθηκαν.
Στη συνέχεια, σε ανάμνηση και ευγνωμοσύνη γι’ αυτό το γεγονός, ο Όσιος πρόσθεσε στην εικόνα ένα ασημένιο ανάγλυφο χέρι. Έτσι, στην εικονογραφία καθιερώθηκε η εικόνα της Θεοτόκου «Τριχείρα».
Στον Ιωάννη προσφέρθηκε ξανά θέση στην αυλή, αλλά αυτός αρνήθηκε και, μοιράζοντας όλη την περιουσία του και απελευθερώνοντας τους δούλους του, αποσύρθηκε από τον κόσμο, εισερχόμενος στη μοναστική αδελφότητα. Είναι γνωστό ότι η μοναχική του τέλεση πραγματοποιήθηκε σε μια από τις μονές της Παλαιστίνης. Σύμφωνα με την παράδοση, αυτή η μονή ήταν η Λαύρα του Αγίου Σάββα.
Μαζί με το μοναχικό σχήμα, ο Ιωάννης έλαβε και νέο όνομα, με το οποίο δόξασε τον Θεό και την Εκκλησία – Ιωάννης (πριν από αυτό, όπως ο παππούς του, ονομαζόταν Μανσούρ).
Λέγεται ότι αρχικά οι μοναχοί τον αντιμετώπιζαν με δισταγμό, αφού τελικά ήταν πρώην ευγενής. Πολλοί αρνούνταν να τον πάρουν υπό την πνευματική τους καθοδήγηση. Τελικά, βρέθηκε ένας αυστηρός ασκητής που συμφώνησε να τον δεχτεί ως υπάκουό του. Ωστόσο, του έθεσε αυστηρή προϋπόθεση: να εγκαταλείψει οριστικά κάθε λογοτεχνική δραστηριότητα. Και αυτός υπάκουσε.
Έτσι έγινε όμως που πέθανε ένας συγγενής ενός μοναχού, και εκείνος, καταπονισμένος από τη θλίψη, παρακάλεσε τον Ιωάννη να γράψει κάτι παρηγορητικό. Ο Ιωάννης αρνήθηκε για πολύ καιρό, αλλά τελικά δαγκώθηκε και συνέθεσε επιτύμβιους στίχους. Οι στίχοι ήταν εξαιρετικοί, όμως ο πνευματικός του, ο γέροντας που του είχε απαγορεύσει τη συγγραφή, αγανάκτησε και τον έδιωξε από το κελί του. Τότε ο Ιωάννης άρχισε να τον παρακαλεί για συγχώρεση. Στην παράκλησή του προστέθηκαν και οι υπόλοιποι αδελφοί της μονής. Τελικά, ο γέροντας συμφώνησε να συγχωρήσει τον όσιο, αλλά με τον όρο να καθαρίσει ο ίδιος με τα χέρια του τα απορρίμματα της μονής.
Ο Ιωάννης, εκδηλώνοντας ειλικρινή ταπείνωση, εκτέλεσε την εντολή, πράγμα που συγκίνησε την καρδιά του αυστηρού πνευματικού του. Εν τω μεταξύ, η ίδια η Θεοτόκος μεσολάβησε για τον Ιωάννη, εμφανιζόμενη στον γέροντα σε όραμα. Μετά από αυτό το γεγονός, ο γέροντας ευλόγησε τον Ιωάννη να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία για τη δόξα της Ορθοδοξίας.
Σύμφωνα με κάποιες πηγές, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Ιωάννης κάλεσε τον Ιωάννη Δαμασκηνό κοντά του και τον χειροτόνησε πρεσβύτερο. Σύντομα ο Πατριάρχης κοιμήθηκε, και ο Ιωάννης επέστρεψε στη μονή του. Ήταν το 735.
Όταν ο θρόνος πέρασε στον Κοπρώνυμο, ο αγώνας κατά των εικόνων ξέσπασε με ακόμη μεγαλύτερη οργή. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, φθάνοντας στην Κωνσταντινούπολη, κατήγγειλε με θάρρος τον αυτοκράτορα και τους επισκόπους-αιρετικούς που τον επικροτούσαν. Ισχυρίζεται ότι στη Σύνοδο του 754 (ή 755) ανακηρύχθηκε αναθεματισμός εναντίον του αγίου Ιωάννη Δαμασκηνού. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, φυλακίστηκε ακόμη και σε μπουντρούμι.
Το έτος του θανάτου του οσίου δεν είναι ακριβώς γνωστό. Πιστεύεται ότι ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός κοιμήθηκε στον Κύριο περίπου το 775-780.
Πνευματική Κληρονομιά
Ο Άγιος Ιωάννης ήταν ιδιαίτερα ταλαντούχος και δημιουργικός εκκλησιαστικός συγγραφέας. Παρά την ευρεία θεματική των έργων του, δύσκολα βρίσκει κανείς σημεία που να αξίζουν αρνητική κριτική. Από αυτή την άποψη, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός δικαίως αναγνωρίζεται ως ένας από τους πιο νηφάλιους και ορθόδοξους εκφραστές της Ιερής Παραδόσεως της Εκκλησίας.
Ανάμεσα στα πιο γνωστά θεμελιώδη έργα αυτού του Πατέρα ξεχωρίζει η «Ακριβής Έκθεση της Ορθοδόξου Πίστης». Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της θεολογικής πραγματείας, που τη διαφοροποιεί από πολλά άλλα διδακτικά εγχειρίδια της εποχής, είναι η σαφής συστηματική παρουσίαση, σύντομη αλλά περιεκτική εξήγηση των δογματικών αληθειών.
Ένα άλλο, εξίσου αξιοσημείωτο έργο, είναι οι «Φιλοσοφικές Κεφαλαίες». Στο πλαίσιο αυτού του έργου δίνεται σαφής εξήγηση των σημαντικότερων θεολογικών εκφράσεων και όρων, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που τυπικά δανείζονται από τη φιλοσοφία. Στην απαρίθμηση και απομυθοποίηση των αιρέσεων αφιερώνεται το έργο: «Περί των Εκατόν Αιρέσεων εν συνόψει».
Επιπλέον, ο όσιος συνέγραψε πολλά έργα διαφορετικής κατεύθυνσης, όπως αυτά που αφιερώνονται στις σημαντικότερες χριστιανικές εορτές (βλ. για παράδειγμα: «Λόγος επί τη πανσέπτω Μεταμορφώσει του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού», «Δύο Λόγοι εις την Γέννησιν της Υπεραγίας Θεοτόκου», «Τρεις Εγκώμιοι Λόγοι εις την Κοίμησιν της Θεοτόκου») καθώς και υμνογραφικού χαρακτήρα (βλ.: «Ο Πασχαλινός Κανών»).