Βιογραφία
Παιδική ηλικία, νεανικά χρόνια. Τα πρώτα βήματα στο μοναχικό πεδίο
Ο Θεοδώρητος ο Κύρου γεννήθηκε το 393 μ.Χ. στην Αντιόχεια — μια από τις σημαντικότερες πολιτιστικές, οικονομικές και πολιτικές μητροπόλεις του αρχαίου κόσμου.
Οι γονείς του ήταν πιστοί, εύποροι, σεβαστοί και ευσεβείς άνθρωποι. Το όνομα Θεοδώρητος — «δωρημένος από τον Θεό» — δόθηκε στον μελλοντικό Επίσκοπο Κύρου επειδή γεννήθηκε μετά από μακρές προσμονές, χάρη στις προσευχές δύο οσίων ασκητών, του Μακεδονίου και του Πέτρου: η μητέρα του Θεοδώρητου δεν μπορούσε να μείνει έγκυος για μεγάλο χρονικό διάστημα. Επιπλέον, αυτό το όνομα συνδέεται με μια προηγούμενη υπόσχεση των γονέων, που εκπληρώθηκε αργότερα, να αφιερώσουν τον μελλοντικό γιο τους στη διακονία του Θεού.
Στην ηλικία των οκτώ ετών, ο Θεοδώρητος, εκπληρώνοντας τον ιερό όρκο, εστάλη για ανατροφή σε μια από τις μονές που βρίσκονταν στα περίχωρα της Αντιοχείας. Υπό την καθοδήγηση έμπειρων Συριανών ευλαβών ανθρώπων, μεγάλωσε πνευματικά και στη συνέχεια έκανε τη βασική επιλογή της ζωής του: απέσυρε από τη ματαιότητα του κόσμου και ακολούθησε το μοναχικό δρόμο.
Περίπου στα είκοσι χρόνια του, ο Θεοδώρητος χειροτονήθηκε ως αναγνώστης σε μια από τις εκκλησίες της Αντιοχείας. Λίγο καιρό αργότερα (τότε οι γονείς του είχαν ήδη αποβιώσει) αποσύρθηκε σε ένα μοναστήρι κοντά στην Απάμεια και αφιερώθηκε στα μοναχικά κατορθώματα.
Οι επόμενες λεπτομέρειες της βιογραφίας του μακαρίου Θεοδώρητου, μέχρι την εποχή της χειροτονίας του ως Επισκόπου Κύρου, μας είναι άγνωστες.
Ἐπισκοπικὴ διακονία
Το 423 μ.Χ., σε ἡλικία 30 ἐτῶν, ὁ Θεοδώρητος ἀνεβιβάσθη εἰς τὴν ἀρχιερατικὴν θρόνον τῆς Κύρου. Κατὰ τὰς ἰδίας αὐτοῦ ἀναμνήσεις, τὴν χειροτονίαν ἐδέξατο μὴ ἑκουσίως: ἀφ’ ἑνὸς μὲν, ἤλκετο ὑπὸ τῆς ἡσυχαστικῆς καὶ θεωρητικῆς ζωῆς· ἀφ’ ἑτέρου δὲ, ὥσπερ πολλοὶ τῶν τότε διαπρεπῶν ἀσκητῶν, διὰ ταπεινοφροσύνην οὐκ ἠξίου ἑαυτὸν ἄξιον τῆς ἀρχιερατικῆς τάξεως καὶ τῆς στολῆς.
Ἡ πόλις Κύρος, ἥτις ἐνεπιστεύθη εἰς τὴν ποιμαντικὴν αὐτοῦ ἐπιμέλειαν, ἦν ἀσήμαντος καὶ πτωχή. Εὑρίσκετο μακρὰν τῶν κεντρικῶν ὁδῶν, ἀπέχουσα δίπορον ἀπὸ τῆς Ἀντιοχείας. Ὁ πληθυσμὸς τῆς πόλεως ἦν ὀλιγόψηφος, καὶ οἱ κάτοικοι, κατὰ τὸ δυνατόν, ἐπεχείρουν μετοικεῖν εἰς οἰκονομικῶς ἀναπτυκτότερας περιοχὰς τῆς χώρας.
Ὁ Θεοδώρητος ἐκ παιδὸς ἐθιζόμενος εἰς λιτὸν βίον, οὐκ ἐφοβεῖτο ὑπὸ τῶν ὑλικῶν δυσκολιῶν. Ἐπίσης, κατὰ τὴν περίοδον τῆς ἀρχιερατικῆς αὐτοῦ διακονίας, ἐγνωρίζετο ὡς ποιμὴν ἀγαθὸς καὶ ἀφιλάργυρος. Ἀρκούμενος εἰς τὰ ἀναγκαιότατα, οὐκ ἐζήτει ἀπὸ τῶν πολιτῶν οὔτε χρήματα οὔτε πολύτιμα δῶρα. Οἱ ὑπ’ αὐτὸν κληρικοὶ ἐφιλοτιμοῦντο νὰ μιμοῦνται αὐτόν.
Μάλιστα, ὁ Θεοδώρητος αὐτὸς ἐδωρεῖτο ἐκ τῶν ἐκκλησιαστικῶν προσόδων πρὸς βελτίωσιν τῆς πόλεως καὶ ἀνακούφισιν τῶν πολιτῶν. Διὰ τῶν ἰδίων αὐτοῦ προσπαθειῶν, ἐν τῇ Κύρῳ ἀνεγέρθησαν δύο γέφυραι ὑπερκύψασαι τὸν ποταμόν, ὑδραγωγεῖα ἐκατασκευάσθησαν, στοαὶ ἀνεγέρθησαν, καὶ αἱ δημόσιαι λουτροὶ ἀνεσυστήθησαν.
Μεριμνῶν περὶ τῶν πολιτῶν, ὁ μακάριος πολλάκις ἐδήλωσεν ἔνστασιν πρὸς τὴν αὐτοκρατορικὴν ἐξουσίαν αἰτούμενος νομικὰ πλεονεκτήματα διὰ τὴν πόλιν, προσκαλῶν τεχνίτας, δημιουργούς καὶ ἰατρούς εἰς τὴν περιοχήν του.
Εἰκότως, ἡ διοικητικὴ καὶ οἰκονομικὴ δραστηριότης, συνδεδεμένη μετὰ τῆς κοινωνικῆς ἀνανέωσης τῶν κατοίκων τῆς Κύρου, κατεῖχεν οὐχὶ τελευταίαν, ἀλλ’ οὐδὲ πρώτην θέσιν ἐν τῷ καταλόγῳ τῶν κύριων καθηκόντων τοῦ Θεοδώρητου ὡς ἀρχιερέως.
Ὡς ἐπίσκοπος, ἐμερίμνα περὶ τῆς βελτιώσεως τῆς λειτουργίας τοῦ παροικιακοῦ κλήρου, τῆς ἠθικῆς καταστάσεως τῶν πιστῶν, καὶ ἠσχολεῖτο ἐν τῷ ἔργῳ τῆς κατηχήσεως καὶ τῆς ἱεραποστολῆς.
Πρὸ τῆς ἀρχῆς τῆς ἐπισκοπῆς αὐτοῦ, ἐν τῇ πόλει διέτριβον πολλοὶ εἰδωλολάτραι καὶ αἱρετικοὶ παρὰ τοῖς ἀληθῶς πιστοῖς. Πολλαὶ προσπάθειαι ἦσαν ἀναγκαῖαι πρὸς ἐπιστροφὴν αὐτῶν, καὶ αὐτὸς, μετὰ θείας βοηθείας, κατώρθωσε νὰ βελτιώσῃ τὴν κατάστασιν.
Ἀναφέρεται ὅτι κατὰ τὴν περίοδον τῆς διακονίας αὐτοῦ, ἐν τῇ πόλει ἦσαν περὶ τὰ 800 ἐκκλησίαι. Διὰ τῶν ἀγώνων τοῦ Θεοδώρητου, ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ ἐπληθύνθησαν τὰ τιμώμενα ἱερά κειμήλια, ἰδίως τὰ λείψανα τῶν ἁγίων.
Ἡ φλογερὰ ζήλωσις, τὸ ὑψηλὸν αἴσθημα εὐθύνης, ὁ ἄμεμπτος βίος καὶ ἡ λογιότης τοῦ μακαρίου Θεοδώρητου συνέβαλον εἰς τὸ νὰ γνωρίζηται κατὰ τὸν χρόνον ἐπὶ πᾶσαν τὴν Ὀρθόδοξον Ἀνατολήν.
Ἐπὶ τούτῳ τῷ στάδιῳ τῆς ἐπιγείου ζωῆς αὐτοῦ, περιβόητος ἐγένετο καὶ ὡς ἐκκλησιαστικὸς συγγραφεύς. Τὸ φάσμα τῶν συγγραφικῶν αὐτοῦ ἔργων περιελάμβανε ἑρμηνείας διαφόρων βιβλίων τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀντιρρήσεις κατὰ αἱρέσεων καὶ εἰδωλολατρείας, καὶ ἀποκρίσεις εἰς δογματικὰ ζητήματα.
Ἡ ἔρις περὶ τῆς αἱρέσεως Νεστορίου
Μετ’ οὐ πολὺν χρόνον ἀφ’ οὗ ὁ Νεστόριος, ἀντιπρόσωπος τῆς Ἀντιοχειῶν Ἐκκλησίας, ἀνέβη εἰς τὸν πατριαρχικὸν θρόνον Κωνσταντινουπόλεως, ἐκήρυξεν ἀγῶνα κατὰ τῶν αἱρέσεων. Ἀλλ’ ἀντὶ τοῦ ἁγίως ἐκπληρῶσαι τὸ καθήκον, αὐτὸς ἐξέκλινε τῆς καθαρᾶς πίστεως καὶ ἐγένετο ἀρχηγὸς αἱρέσεως.
Ἡ οὐσία τῆς πλάνης αὐτοῦ ἦν τὸ νὰ μὴ ὀνομάζηται ἡ Θεοτόκος «Θεοτόκον», ἀλλὰ μόνον «Χριστοτόκον», ἐπειδή, ὡς κτίσμα Θεοῦ, ἡ Παρθένος οὐκ ἠδύνατο νὰ τεκῇ τὸν Θεόν, τὸν προϋπάρχοντα αὐτῆς καὶ Δημιουργόν της (βλ.: Αἵρεσις).
Ἀληθῶς, ἡ Ἐκκλησία οὔτε ἐδίδαξε ποτὲ ὡς ἡ Ἁγία Παρθένος ἔτεκε τὸν Θεὸν κατὰ τὴν θεότητα, οὔτε ὡς ἡ Θεοτόκος ἔτεκεν ἄνθρωπον μόνον, ἀλλ’ οὐχὶ τὸν ἐνανθρωπήσαντα Θεόν (βλ.: Θεοτόκος).
Ἀρχικῶς, τινὲς ποιμένες τῆς Ἀντιοχείας ἐδέχθησαν τὰς ἰδέας τοῦ Νεστορίου μετὰ προσοχῆς, ἀλλὰ μετρίως, ὡς ἔπος εἰπεῖν, συγκαταβατικῶς, μὴ προβλέποντες πόσον μακρὰν ἠδύνατο νὰ φθάσῃ ἐν τῇ πλάνῃ του. Ὁ δὲ Νεστόριος εἶχε χάρισμα λόγου καὶ εὐκόλως ἠδύνατο νὰ παρασύρῃ πλήθη ἀπαιδεύτων πιστῶν.
Ἡ πλέον ἐντονη ἀντίστασις κατὰ τοῦ αἱρετικοῦ πατριάρχου προῆλθεν ἐκ τοῦ κλήρου τῆς Ἀλεξανδρείας. Ἐξ αὐτῶν ἐξέχων ἦν ὁ Ἅγιος Κύριλλος ὁ Ἀλεξανδρείας. Βλέπων τὸν Νεστόριον βλασφημοῦντα καὶ κατὰ τῆς Θεοτόκου καὶ κατὰ τοῦ Θείου Υἱοῦ αὐτῆς, ὁ Ἅγιος Κύριλλος κατὰ σπουδὴν συνέταξε σειρὰν συγγραμμάτων. Ἐν ἑνὶ αὐτῶν περιελάμβανε δώδεκα λεγόμενα ἀναθεματισμούς — δώδεκα διευκρινιστικὰς θέσεις, αἵτινες ἀπεκάλυπταν τὴν ἀπάτην καὶ κατεδίκαζον τὴν νέαν ψευδοδιδασκαλίαν.
Ἀλλ’ ὅσον οἱ ἀδελφοὶ ἐν Χριστῷ παρεκάλουν τὸν Νεστόριον νὰ μετανοήσῃ, αὐτὸς ἔμενεν ἀδιάλλακτος. Ὁ μακάριος Θεοδώρητος, ἐπιθυμῶν νὰ καταπράυνῃ τὴν ἐκκλησιαστικὴν ταραχήν, ἐζήτει νὰ ὑπερασπισθῇ ἐκείνα τοῦ Νεστορίου δογματικὰ σημεῖα ἅτινα, κατὰ τὴν κρίσιν αὐτοῦ, συνεφώνουν τῷ εὐαγγελικῷ πνεύματι. Ἅμα ἠθέλησε νὰ πείσῃ αὐτὸν νὰ ἀπορρίψῃ τὰς σκανδαλώδεις ἀποφάσεις αἵτινες ἠντίκειντο τῇ Παραδόσει.
Ἐν τῷ μεταξὺ, οἱ ἔριδες ἐξεκαίοντο μᾶλλον. Ἐγένετο ἀναγκαῖον ἡ σύγκλησις νέας Οἰκουμενικῆς Συνόδου.
Ἡ Γ’ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος, συγκροτηθεῖσα ἐν Ἐφέσῳ, κατέκρινε τὴν αἵρεσιν τοῦ Νεστορίου καὶ καθαίρεσεν αὐτὸν τὸν αἱρεσιάρχην. Οἱ Πατέρες τῆς Συνόδου ἐβεβαίωσαν τὴν τιμὴν τῆς Παναγίας ὡς Θεοτόκου.
Ὅμως, οἱ χριστολογικοὶ ἀγῶνες (περὶ τοῦ τρόπου ἑνώσεως τῶν δύο φύσεων ἐν Χριστῷ) οὐκ ἐσίγησαν. Μετὰ τὴν λῆξιν τῆς Συνόδου, ὁ Θεοδώρητος ὁ Κύρου ἀντετάχθη τῷ Κυρίλλῳ τῷ Ἀλεξανδρεῖ, οὗ ἡ θέσις ἐφαίνετο ὕποπτος. Χρόνος, πολλὴ ὑπομονὴ καὶ κόποι ἐχρειάσθησαν πρὸς τὴς ἐπίτευξιν κοινῆς ὁμονοίας καὶ κατανόησεως.
Κατάκριση καὶ ἀποκατάσταση
Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας (444 μ.Χ.), τὴν ἐρήμωσαν καθέδραν κατέλαβε ὁ Διόσκορος. Ὅτε δὲ ἐν Κωνσταντινουπόλει διεδόθη νέα χριστολογικὴ αἵρεσις (ὁ μονοφυσιτισμός), ἀντίθετος τῇ νεστοριανῇ κατὰ τὸ περιεχόμενον, ὁ Διόσκορος προσέθετο εἰς τὸ στρατόπεδο τῶν αἱρετικῶν.
Θαυμαστὴς ὢν τοῦ Ἁγίου Κυρίλλου, ὁ Διόσκορος, εἰδὼς περὶ τῶν διαφωνιῶν αὐτοῦ μετὰ τοῦ Θεοδώρητου καὶ θεωρῶν αὐτὸν ἐπικίνδυνον ἀντίπαλον, ἤρξατο κατηγορῶν αὐτὸν ὡς ἀποστάτην τῶν ἀποφάσεων τῆς Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Ἑαυτὸν δὲ παρεῖχε ὡς ζηλωτὴν ὑπερασπιστὴν τῆς Ὀρθοδοξίας.
Τῷ 449 μ.Χ., διὰ τῶν πραγματευμάτων καὶ ἐπιβουλῶν τοῦ Διοσκόρου, ἐν Ἐφέσῳ συνεκροτήθη νέα Σύνοδος, ἐν ᾗ ὁ Θεοδώρητος ἐστερήθη τῆς ἐπισκοπικῆς ἀξίας καὶ κατεκρίθη ἐκτὸς παρουσίας. Ἐπιπλέον, ἐν τῇ Συνόδῃ ταύτῃ κατεκρίθησαν καὶ ἄλλοι ζηλωταὶ τῆς πίστεως. Ὕστερον ἡ Σύνοδος αὕτη ὠνομάσθη «Λῃστρική».
Ὁ Θεοδώρητος, φυλακιζόμενος ἐν μονῇ, ἠναγκάσθη νὰ διαμένῃ ἐκεῖ χωρὶς πόρους διαβιώσεως, ἀλλ’ οὐκ ἀπεγίνωσκε, ἀλλ’ ἤλπιζεν ἐπὶ τὴν θείαν Πρόνοιαν. Καὶ οὐκ ἐψεύσθη.
Ἡ Δ’ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος, συγκροτηθεῖσα ἐν Χαλκηδόνι τῷ 451 μ.Χ., κατέκρινε τὸν Διόσκορον καὶ τὸν ὁμογνώμονα αὐτοῦ αἱρετικὸν Εὐτυχῆ· τοὺς δὲ Ὀρθοδόξους ὑπερασπιστὰς ἀπελύτρωσε. Ὁ Θεοδώρητος ἀποκαταστάθη διὰ τῆς προσωπικῆς μεσολαβήσεως τοῦ αὐτοκράτορος, πρὸς ὃν προκατειλήφει ἱκετεύων νὰ ἐξετασθῇ ἡ ὑπόθεσίς του. Οἱ Αἰγύπτιοι ἐπίσκοποι οὐκ ἤθελον νὰ ἴδωσι τὸν Θεοδώρητον μεταξὺ τῶν Πατέρων-συμμετεχόντων, ἀλλ’ αὕτη ἡ ἐπιθυμία οὐκ ἐπληρώθη.
Τὰ τελευταῖα ἔτη τοῦ ἐπιγείου βίου
Μετὰ τὴν ἐπίσημον ἀποκατάστασιν, ὁ μακάριος Θεοδώρητος ἐπανέστρεψεν εἰς τὴν ἑαυτοῦ ἐπαρχίαν, εἰς τὴν Κύρον.
Τὸ πλεῖστον μέρος τοῦ χρόνου διῆγε ἐν μονῇ πλησίον τῆς Κύρου, ἀφιερῶν πολὺν χρόνον εἰς λογίους πόνους καὶ προσευχήν. Ἐν τούτῳ δὲ οὐκ ἐπαύετο διοικῶν τὰ τῆς ἐπαρχίας.
Τῷ 457 μ.Χ., μετ’ εἰρήνης ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ, τελευτῶν ἐν ὁμονοίᾳ μετὰ τῆς Ἐκκλησίας.
Ἐν τῇ Ε’ Οἰκουμενικῇ Συνόδῳ, ἥτις συνεκροτήθη μετὰ δεκαετίας ἀπὸ τοῦ θανάτου αὐτοῦ καὶ κατέκρινε τὸν Ὠριγενισμόν, κατεκρίθησαν καὶ τινὰ συγγράμματα τοῦ Θεοδώρητου, συγκείμενα ἐν πνεύματι πολέμου κατὰ τοῦ Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας.
Ὅμως, αὐτὸς ὁ Θεοδώρητος οὐ κατεκρίθη. Ἡ Ἐκκλησία τιμᾷ αὐτὸν ὡς μακάριον Πατέρα, δικαίως ἀναγνωριζόμενον ὡς διαπρεπῆ χριστιανικὸν συγγραφέα καὶ διδάσκαλον.