Ἡ μνήμη του ἀναμορφώνεται τὴν 6η (19η) Φεβρουαρίου
Βιογραφία
Ὁ Ἅγιος Φώτιος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (ἑλληνικὰ Πατριάρχης Φώτιος), ἔζησε τὸν 9ο αἰώνα, κατάγονταν ἀπὸ οἰκογένεια ζήλων χριστιανῶν. Ὁ πατέρας του ἐτελεύτησε μαρτυρικὸ θάνατο γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν εἰκόνων. Ὁ Ἅγιος Φώτιος λάμβανε ἐξαίρετη παιδεία καὶ, ἔχοντας συγγενικὲς σχέσεις μὲ τὸ αὐτοκρατορικὸ οἶκο, κατεῖχε τὴν θέση τοῦ πρώτου κρατικοῦ γραμματέα στὴν Σύγκλητο. Οἱ συγχρόνοι του ἔλεγαν γι᾿ αὐτὸν: «ἦταν τόσο ἐξαίρετος σὲ γνώσεις σχεδὸν ὅλων τῶν κοσμικῶν ἐπιστημῶν, ὥστε μποροῦσε δικαίως νὰ θεωρηθεῖ ἡ δόξα τῆς ἐποχῆς του καὶ μάλιστα νὰ συναγωνιστεῖ τοὺς αρχαίους». Στὸ σπίτι του διδάσκονταν ἡ ἐπιστήμη ὁ νεαρὸς διάδοχος τοῦ θρόνου Μιχαὴλ καὶ ὁ μέλλων φωτιστὴς τῶν Σλάβων, ὁ ἰσαπόστολος Κύριλλος. Μια βαθιά χριστιανικὴ εὐσέβεια προστάτευε τὸν Ἅγιο Φώτιο ἀπὸ τὸν πλανητισμὸ τῶν ἀγαθῶν τῆς αὐλῆς – ἐπεθύμει μὲ ὅλη του τὴν ψυχὴ τὴν μοναχικὴ ζωή.
Τὸ 857, ὁ συμβασιλιάς Βασίλειος Μιχαὴλ, Βάρδας, ἀπέπεμψε ἀπὸ τὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινουπόλεως τὸν Πατριάρχη Ἰγνάτιο. Οἱ ἐπίσκοποι, γνωρίζοντας τὴν εὐσέβεια καὶ τὴν εὐρεία μόρφωση τοῦ Φωτίου, ὑπέδειξαν στὸν αὐτοκράτορα αὐτὸν ὡς ἄξιο νὰ κατέχη τὴν ἀρχιερατικὴ θρόνο. Ὁ Ἅγιος Φώτιος δέχτηκε μετὰ ταπεινοφροσύνης τὴν πρόταση. Μέσα σὲ 6 ἡμέρες διῆλθε ὅλες τὶς ἱερατικὲς βαθμίδες, καὶ τὴ μέρα τῶν Χριστουγέννων χειροτονήθηκε ἐπίσκοπος μὲ τὴν ἀνάληψη στὸν πατριαρχικὸ θρόνο. Ωστόσο, σύντομα ἄρχισαν ἀναταραχὲς στὴν Ἐκκλησία, ὑποκινημένες ἀπὸ τὸν ἀποπεμφθέντα Πατριάρχη Ἰγνάτιο. Τὸ 861 συγκλήθηκε Σύνοδος γιὰ τὴν παύση τῶν ταραχῶν, ἡ ὁποία ἐπιβεβαίωσε τὴν καθαίρεση τοῦ Ἰγνάτιου καὶ τὴν ἀffirmation τοῦ Πατριάρχη Φωτίου. Ὁ Πάπας Νικόλαος Α΄, οὗ οἱ πρέσβεις παρευρέθηκαν σ’ αὐτὴ τὴν Σύνοδο, ἐλπίζοντας, ἐπιβεβαιώνοντας τὸν Φώτιο ὡς Πατριάρχη, νὰ τὸν ὑποτάξει στὴ δική του ἐξουσία, ἀλλά, μὴ λαμβάνοντας τὸ ἀναμενόμενο, στὴ Ρωμαϊκὴ Σύνοδο ἀνάθεμε τὸν Φώτιο. Ἀπὸ τότε ἄρχισε γιὰ τὸν Ἱεράρχη Φώτιο μία ἀντιπαράθεση μὲ τὴν παπικὴ αυθαιρεσία καὶ τὴν ἐπίθεση στὴ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Ἀνατολῆς, ἡ ὁποία διήρκεσε μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς του. Τὸ 864, ὅλη ἡ Βουλγαρικὴ χώρα ἐστράφη ἑκούσια στὸν Χριστιανισμό. Ὁ Βούλγαρος ἡγεμόνας Βόρις βαπτίστηκε, ὡς πιστεύεται, ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Πατριάρχη Φώτιο, μετὰ τὴν ὁποία ὁ Ἅγιος Φώτιος ἔστειλε στὴ Βουλγαρία ἀρχιεπίσκοπο καὶ ἱερεῖς γιὰ τὸ Βάπτισμα τοῦ βουλγαρικοῦ λαοῦ, καὶ τὸ 865 – τοὺς Ἁγίους Κύριλλο καὶ Μεθόδιο γιὰ τὸ κήρυγμα τοῦ Χριστοῦ στὴ σλαβικὴ γλῶσσα. Ωστόσο, οἱ ὑπέρμαχοι τοῦ πάπα στὴ Βουλγαρία προκάλεσαν δυσπιστία στους Βούλγαρους ἀπέναντι στους ιεραποστόλους τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Ἡ δυστυχὴς κατάσταση τῆς Βουλγαρίας λόγω τῆς ἐπίθεσης τῶν Γερμανῶν τοὺς ανάγκασε νὰ ζητήσουν βοήθεια ἀπὸ τὴν Δύση, καὶ ὁ βούλγαρος ἡγεμόνας ἀπευθύνθηκε στὸν πάπα μὲ ἀίτημα νὰ τοῦ στείλει τοὺς δικούς του ἐπισκόπους. Φθάνοντας στὴ Βουλγαρία, οἱ παπικοὶ λεγάτοι ἄρχισαν νὰ ἐγκαθιδρύουν ἐνεργητικὰ ἐκεῖ τὰ δόγματα καὶ τὰ ἔθιμα τῶν Λατίνων ἀντὶ τῶν Ὀρθοδόξων. Ὁ Ἅγιος Φώτιος, ὢν ἕνας σταθερὸς ὑπερασπιστὴς τῆς ἀληθείας καὶ κατήγορος τῆς ἀδικίας, ἐμήνυσε μὲ ἐγκύκλιο ἐπιστολὴ στὴν Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία γιὰ τὰ πράγματα τοῦ πάπα, δείχνοντας τὴν ἀπόκλιση τῆς Ρωμαϊκῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τὴν αρχαία Ὀρθοδοξία ὄχι μόνο στὰ ἤθη, ἀλλὰ καὶ στὴ δογματική. Συγκλήθηκε Σύνοδος, ἡ ὁποία καταδίκασε τὴν αυθαιρεσία τῆς Δύσης.
Το 867, ὁ αὐτοκρατορικὸς θρόνος καταλήφθηκε ἀπὸ τὸν Βασίλειο τὸν Μακεδόνα, ποὺ δολοφόνησε τὸν αὐτοκράτορα Μιχαήλ. Ὁ Ἅγιος Φώτιος ἐλέγξει τὸν δολοφόνο καὶ δὲν τὸν ἄφησε νὰ κοινωνήσει τὰ Ἅγια Χριστουγεννιάτικα Μυστήρια. Γιὰ αὐτὸ ἀπομακρύνθηκε ἀπὸ τὸν πατριαρχικὸ θρόνο καὶ φυλακίστηκε σὲ μοναστήρι. Στὴ θέση του ἐτέθη πάλι ὁ Πατριάρχης Ἰγνάτιος. Ἡ Σύνοδος, ποὺ συγκλήθηκε γιὰ τὴν ἐξέταση τῆς πράξης τοῦ Ἁγίου Φωτίου, πραγματοποιήθηκε μὲ τὴν συμμετοχὴ παπικῶν λεγάτων, ποὺ ἀπαίτησαν ἀπὸ τὴν Σύνοδο νὰ ὑπογράψει ἔγγραφο γιὰ τὴν ἀπόλυτη ὑποταγὴ ὅλης τῆς Ἐκκλησῆς στὴ δικαιοδοσία τοῦ πάπα. Οἱ ἀνατολικοὶ ἐπίσκοποι, δὲν συμφωνοῦντας μὲ αὐτὸ, μπῆκαν σὲ ἔριδα μὲ τοὺς λεγάτους. Ὁ Ἅγιος Φώτιος, ποὺ κλήθηκε νὰ παραστῆ στὴ Σύνοδο, ἀπάντησε μὲ σιωπὴ σὲ ὅλες τὶς ἐπιθέσεις τῶν λεγάτων καὶ μόνο στὴ ἐρώτηση τῶν δικαστῶν: ἂν θέλει νὰ μετανοήσει, ἀπάντησε: «Ἔχουν μετανοήσει οἱ ἴδιοι οἱ δικαστές;» Οἱ ἀντίπαλοι τοῦ Φωτίου μετὰ ἀπὸ πολλὲς ἔριδες νίκησαν καὶ, χωρὶς νὰ ἔχουν καμία βάση γιὰ καταδίκη, ἐξήγγειλαν ἀνάθεμα στὸν Πατριάρχη Φώτιο καὶ στοὺς ἐπισκόπους ποὺ τὸν ὑπερασπίζονταν. Ὁ Ἅγιος ἐστάλη ἐξορία γιὰ 7 χρόνια καὶ, σύμφωνα μὲ τὴν ἰδία του μαρτυρία, «μόνο εὐχαριστοῦσε τὸν Κύριο, καὶ ὑπέφερε μετὰ ὑπομονῆς τὶς κρίσεις Του...» Ἐκείνη τὴν ἐποχή, ὁ λατινικὸς κλήρος ἐξορίστηκε ἀπὸ τὴν Βουλγαρία γιὰ τὴν αυθαιρεσία τοῦ πάπα, καὶ ὁ Πατριάρχης Ἰγνάτιος ἔστειλε ἐκεῖ τοὺς δικούς του ἐπισκόπους.
Το 879, μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Πατριάρχη Ἰγνάτιου, συγκλήθηκε Σύνοδος (ἀπὸ πολλοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὀνομαζόμενη ὡς 8η Οἰκουμενική), ποὺ ἀνέγνωρε πάλι τὸν Ἅγιο Φώτιο ὡς νόμιμο ποιμένα τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ Πάπας Ἰωάννης, ποὺ γνώριζε προσωπικὰ τὸν Φώτιο, μὲσο ἀπὸ πρέσβεις ἀνακήρυξε στὴ Σύνοδο τὴν ἀκύρωση ὅλων τῶν προηγούμενων παπικῶν ἀποφάσεων γιὰ τὸν Φώτιο. Ἡ Σύνοδος ἀνέγνωρε τὴν ἀπαραβίαστη τοῦ Συμβόλου τῆς Νίκαιας-Κωνσταντινουπόλεως, ἀπορρίπτοντας τὴν λατινικὴ παραποίηση (filioque), ἀνέγνωρε τὴν ἀνεξαρτησία καὶ τὴν ἰσότητα καὶ τῶν δύο θρόνων καὶ τῶν δύο Ἐκκλησιῶν (Δύσης καὶ Ἀνατολῆς). Ἡ Σύνοδος διέταξε τὴν καταστροφὴ τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐθίμων καὶ ἤθων ποὺ εἶχαν εἰσαχθεῖ ἀπὸ τοὺς Λατίνους στὴ Βουλγαρία, ἀποτρέποντας ἔτσι τὴν κυριαρχία τους ἐκεῖ.
Στὸν διάδοχο τοῦ αὐτοκράτορα Βασίλειου, Λέοντα, ὁ Ἅγιος Φώτιος ὑπέφερε πάλι λόγω ψευδοῦς μηνύσεως, κατηγορούμενος γιὰ συνωμοσία κατὰ τοῦ αὐτοκράτορα. Ἀπομακρυνόμενος ἀπὸ τὴν ἔδρα του το 886, ὁ Ἅγιος τελείωσε τὶς ἡμέρες του στὸ Μοναστῆρι τῶν Ἀρμονίων το 896.
Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τιμᾶ τὸν Ἅγιο Φώτιο ὡς ζήλο ὑπέρμαχο τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολῆς ἀπὸ τὴν κυριαρχία τῶν παπῶν καὶ ὡς λόγιο θεολόγο, ποὺ ἄφησε πολυάριθμα καὶ ποικίλα ἔργα, ἀφιερωμένα στὴν ἔλεγχο τῶν πλάνων τῶν Λατίνων, ἀναίρεση διαφόρων αἱρέσεων, ἐξήγηση τῆς Ἱερᾶς Γραφῆς, ἀποκάλυψη διαφόρων θεμάτων πίστεως.
Κύριο ἔργο τοῦ Πατριάρχη Φωτίου εἶναι ἡ «Βιβλιοθήκη» (ἢ «Μυριόβιβλον», ἑλληνικὰ Μυροβίβλιον). Περιέχει περιληπτικὲς ἐπισκοπήσεις καὶ ἐκδράσεις (μερικὲς μάλιστα ἐκτενεῖς) ἀπὸ 386 ἔργα ρητόρων, γραμματικῶν, ἰατρῶν, ἱστορικῶν, γεωγράφων, χριστιανικῶν θεολόγων, ἀπὸ συνοδικὲς ἀποφάσεις, βίους Ἁγίων καὶ ἄλλα. Σχεδὸν ἐλλείπουν ἐντελῶς οἱ περιλήψεις ποιητικῶν ἔργων τῶν ἀρχαίων, καθὼς καὶ ὁ Πλάτων καὶ ὁ Ἀριστοτέλης. Ἐξαιρετικὴ ἀξία ἔχουν οἱ ἐκδράσεις ἀπὸ ἱστορικὰ ἔργα, ἀφοῦ ὁ Φώτιος διέθετε ἔγγραφα ποὺ ἐξ’ ὕστερον χάθηκαν.
Τὰ συγγράμματα τοῦ Πατριάρχη Φωτίου Κωνσταντινουπόλεως συγκεντρώθηκαν στὴν Patrologia Graeca (τόμοι: 101, 102, 103, 104).