Ἡμέρα μνήμης: 14 (27) Νοεμβρίου
Βιογραφία
Ὁ δρόμος πρὸς μοναχισμόν
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς κατάγεται ἀπὸ γνωστὴ ἀριστοκρατικὴ οἰκογένεια (στὸ τέλος τοῦ 12ου αἰώνα οἱ πρόγονοί του μετεγκαταστάθηκαν στὴν Κωνσταντινούπολη ἀπὸ τὴν Μικρὰ Ἀσία). Ὡς χρονολογία γέννησής του θεωρεῖται τὸ 1296.
Ὁ πατέρας τοῦ Γρηγορίου, ὁ Κωνσταντῖνος Παλαμᾶς, ἦταν ἐπιφανὴς σύγκλητος καὶ ἀνήκε στὴ βασιλικὴ αὐλή. Στὸ νεκρικὸ του κρεββάτι, μετανοώντας γιὰ τὰς ἁμαρτίες του, ἐκάρη μοναχός. Μετὰ τὸν θάνατό του τὸ 1301, ὁ βασιλιὰς Ἀνδρόνικος Β´ ὑπῆρε τὴν προστασία τοῦ υἱοῦ του, Γρηγορίου Παλαμᾶ.
Ἐκείνη τὴν περίοδο ἀνέπτυξε στενὴ φιλία μὲ τὸν μελλοντικὸ αὐτοκράτορα Ἀνδρόνικο Γ´, μία σχέση τόσο στενὴ ὅσο ἐπέτρεπαν οἱ κανόνες τῆς ἱεραρχίας. Ὕστερα ὁ Ἀνδρόνικος τὸν βοήθησε πολλὲς φορές.
Σύμφωνα μὲ τὴν κοινωνική του θέση, ὁ Γρηγόριος ἔλαβε ἐξαίρετη παιδεία. Σπουδάζοντας στὸ πανεπιστήμιο τῆς αὐλῆς, ἐκπαιδεύτηκε στὴν γραμματική, ρητορική, φυσική καὶ λογική. Ἔχοντας τὴν δυνατότητα νὰ ἀκολουθήσει μία λαμπρὴ πολιτικὴ καριέρα, προτίμησε τὴν πνευματικὴ ζωὴ ἀντὶ τῆς κοσμικῆς εὐημερίας.
Δὲν εἶναι γνωστὸ πότε ἀκριβῶς ἀποφάσισε νὰ γίνει μοναχός. Γνωρίζουμε ὅτι κατὰ τὴν περίοδο τῶν σπουδῶν του εἶχε ἐπικοινωνία μὲ Ἁγιορείτες μοναχούς. Αὐτὴ ἡ ἐπικοινωνία τὸν ἐπήρρεξε θετικά· ἄλλαξε τὴν προσέγγιση τῆς ζωῆς καὶ τὸν τρόπο συμπεριφοράς του.
Ἀγγελικὸς τρόπος
Κατὰ διαφόρους ἐκτιμήσεις, στὴν ἡλικία τῶν 18-20 ἐτῶν, ὁ Γρηγόριος, ἀποφασίζοντας νὰ ἀπομακρυνθῇ ἀπὸ τοὺς κοσμικοὺς πειρασμοὺς καὶ νὰ ἀφιερώσῃ τὴν ζωή του στὸν ἀσκητικὸ ἀγώνα, ἀπῆλθε στὸ Ἅγιον Ὄρος.
Ἀπέρριψε τὴν περιουσία ποὺ κληρονόμησε ἀπὸ τὸν πατέρα του καὶ ἔπεισε τὴν μητέρα του, ἄλλα μέλη τῆς οἰκογένειάς του, καθὼς καὶ κάποιους ὑπηρέτες, νὰ ἐγκαταλείψουν τὴν ματαιόφρονα φλυαρία τοῦ κόσμου, νὰ ἀποταχθοῦν ἀπὸ τὰ ἀγαθὰ αὐτοῦ καὶ νὰ εἰσέλθουν στὰ μοναστήρια τῆς Κωνσταντινουπόλεως.
Ὁ βασιλιὰς δὲν εἶχε μεγάλη χαρὰ γιὰ τὸ σχέδιο τοῦ Γρηγορίου. Εἴτε δὲν ἐννοοῦσε τὴν σοβαρότητα τῶν προθέσεών του, εἴτε δὲν ἤθελε νὰ χάσει ἕνα πιστὸ καὶ ἐλπιδοφόρο ὑπήκοο, δὲν ἤθελε νὰ τὸν ἀφήσῃ. Ἀλλὰ ὁ Γρηγόριος ἦταν ἐπίμονος καὶ τελικὰ πέτυχε τὸ στόχο του.
Στὸ δρόμο γιὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος, ὅπου ὁ Γρηγόριος ἔφθασε μαζὶ μὲ τοὺς ἀδελφούς του Θεοδόσιο καὶ Μακάριο, οἱ τρεῖς ἔμειναν στὸ βουνὸ Παπικόν. Κατὰ θείαν οἰκονομίαν, ἔμειναν ἐκεῖ γιὰ μερικοὺς μῆνες. Ἡ παράδοση λέει ὅτι, ὅταν ὁ Γρηγόριος συζήτησε μὲ τοπικοὺς βογόμιλους (γιὰ τὴν προσευχή), ὀλίγου δέον νὰ τὸν δηλητηριάσουν.
Τελικὰ φθάνοντας στὸ Ἅγιον Ὄρος, ὁ Γρηγόριος ὑποτάχθηκε πνευματικὰ στὸν σοφὸ καὶ ἔμπειρο ἀσκητὴ, τὸν Ὅσιο Νικόδημο τὸν Βατοπεδινό. Μετὰ δυὸ χρόνια δοκιμασίας ὑπακοῆς, μοναστηριακῶν καμάτων καὶ πειρασμῶν, ἐκάρη μοναχός.
Μετὰ τὴν μακαρία κοίμηση τοῦ πνευματικοῦ του πατρός, τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου, ὁ Γρηγόριος, μὲ τὴν εὐλογία τῶν ἀρχόντων, εἰσῆλθε στὴν Λαύρα τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου. Ὁ ἡγούμενος τὸν ἔθεσε στοὺς ψάλτες. Ἐκεῖ, νηστεία, ὑπακοὴ καὶ προσευχὴ ἦταν ὁ κανόνας του γιὰ τρία ἔτη, πρὶν μεταβῇ, κατὰ κρίσιν, στὴν ἔρημο Γλωσσία γιὰ ἀσκητικοὺς ἀγῶνας. Ἐκεῖ, ὁ γνωστὸς δοῦλος τοῦ Θεοῦ, Γρηγόριος ὁ Δριμύς, ὑπῆρξε ὁ πνευματικός του πατήρ.
Μετὰ μερικὰ ἔτη (περὶ τὸ 1325), γιὰ νὰ γλυτώσουν ἀπὸ τὶς ἐπιδρομὲς τῶν Τούρκων, ὁ Γρηγόριος καὶ ἄλλοι ἕνδεκα μοναχοὶ μετέβησαν στὴ Θεσσαλονίκη. Ἐκεῖ σχεδίαζαν νὰ ταξιδέψουν στὴν Ἱερουσαλήμ. Ἀλλὰ ὁ Κύριος παρενέβη: ἕνα φαινόμενο τοῦ προστάτη τῆς πόλης, τοῦ Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου, τοὺς ἔκανε νὰ μείνουν.
Ἱερατικὴ διακονία
Μένοντας ἐκεῖ, ὁ Γρηγόριος, πρὸς χαρὰν τῶν ἀδελφῶν, χειροτονήθηκε ἱερεύς.
Περὶ τὸ 1326, ἀνεχώρησε σὲ ἕνα βουνὸ κοντὰ στὴν Βέροια. Ἐκεῖ ἔζησε ἀσκητικὰ, ἀσχολούμενος μὲ προσευχή, κόπους, ἀγρυπνίες καὶ νηστεῖες· τὰ Σάββατα καὶ Κυριακὲς συνήθιζε νὰ συναντᾷ τοὺς ἐρημίτες τῆς περιοχῆς.
Ὁ θάνατος τῆς μητέρας του τὸν ὁδήγησε νὰ διακόψῃ τὴν ἡσυχία του. Τὸ 1331, ἔφυγε γιὰ τὴν Κωνσταντινούπολη. Ἐκεῖ, συναντήθηκε μὲ τὶς ἀδελφές του —μοναχές— καὶ μετὰ σοβαρὴ συζήτηση, τὶς πῆρε μαζί του πίσω στὴν Βέροια. Μετὰ καιρὸ ἡ πρεσβύτερη ἀδελφή, Ἐπιχαρίς, ἐκοιμήθη.
Πιθανὸν πρὶν ἀποδημήσῃ στὴν πρωτεύουσα, ὁ πατὴρ Γρηγόριος εἶχε γνωρίσει τὸν Ἀκίνδυνο, καθηγητὴ γραμματικῆς. Ὑπάρχουν ἱστορικὲς μαρτυρίες ὅτι ὁ Γρηγόριος ὑπῆρξε ὁ πνευματικός του ὁδηγός, καὶ ὅτι ἦταν ἐκεῖνος ποὺ τὸν βοήθησε νὰ διαλέξῃ τὸν μοναχικὸ βίο.
Τὸ 1331, ὁ Γρηγόριος Παλαμᾶς ἐπέστρεψε στὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ ἐγκαταστάθηκε στὴν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Σάββα. Ἐκεῖ ἀφιερώθηκε στὴ συγγραφικὴ δραστηριότητα.
Κάποιες πηγές λένε ὅτι ὁ πατὴρ Γρηγόριος ὑπηρέτησε ὡς ἡγούμενος στὴ μονὴ Ἐσφιγμένου γιὰ κάποιο διάστημα.
Ἡ ἔριδα περὶ τοῦ Θείου Φωτός
Τὸ δεύτερο ἥμισυ τοῦ 14ου αἰῶνα, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία συνηντήθηκε μὲ μία νέα αἵρεση, ποὺ ἀνήκε στὸν Βαλαὰμ τὸν Καλαβρό. Ἡ ἀφορμὴ γιὰ αὐτὴν τὴν πλάνη ἦταν οἱ συζητήσεις του μὲ Θεσσαλονικεῖς ἡσυχαστὲς μοναχούς, οἱ ὁποῖοι διεμαρτύρουν ὅτι κατὰ τὴν βαθειὰ προσευχὴ μποροῦν νὰ θεωροῦν τὸ Θεῖο Φῶς.
Ὁ Βαλαὰμ, ποὺ ποτὲ δὲν εἶχε βιώσει τέτοια εὐρύθμη (κατὰ τὸ πνευματικό του ὕψος), ἀπέκρουσε αὐτὲς τὶς μαρτυρίες μὲ δυσπιστία καὶ μέχρι καὶ χλεύη. Κατηγόρησε τοὺς μοναχοὺς ὡς μεσσαλιανούς, χωρὶς νὰ συνειδητοποιεῖ ὅτι ἐπέθετο στὸ κυριώτερο τῆς ἀσκητικῆς τους ἐμπειρίας: τὴν ἕνωση καὶ τὴν κοινωνία μὲ τὸν Θεό (ἐνῶ οἱ μεσσαλιανοὶ ἑωροῦν ὁπτασίες, αὐτὲς ἦταν δαιμονικὲς, ὄχι θείες).
Δὲν περιόρισε τὴν κριτικὴ του μόνο στους μοναχούς, ἀλλὰ ἐπιτέθηκε καὶ σὲ ἁγιοπατερικὰ κείμενα. Οἱ ἔριδες ἔφθασαν μέχρι τὸν Πατριάρχη, ὁ ὁποῖος, γιὰ νὰ διατηρηθεῖ ἡ ἐκκλησιαστικὴ τάξη, διέταξε τὸν Βαλαὰμ νὰ μὴ ἐνοχλεῖ πιὰ τοὺς μοναχούς.
Τὸ 1337, ὁ Γρηγόριος Παλαμᾶς, φθάνοντας στὴ Θεσσαλονίκη, προσπάθησε νὰ διαλύσει τὸν Βαλαὰμ ἀπὸ τὶς βλασφημίες του. Ἀλλ’ αὐτὸς δὲν μετέπειθε. Ἀντίθετα, ἄρχισε νὰ γράφει πονήματα, προσπαθῶντας νὰ διαδώσει τὴν πλάνη του.
Ἡ αἵρεση αὐτή ἀρνούνταν ὅτι στὸν Θεὸ ὑπάρχει διαχωρισμὸς μεταξὺ οὐσίας καὶ ἐνεργειῶν. Ἐπειδὴ ἡ θεία οὐσία εἶναι ἀόρατη καὶ καμία κτίση δὲν μπορεῖ νὰ ἑνωθῇ μὲ τὸν Θεὸ κατ’ οὐσίαν, οἱ αἱρετικοὶ διδάσκαλαν ὅτι ὁ Θεὸς δὲν θεωρεῖται οὔτε ὡς φῶς οὔτε ἄλλως, καὶ ὅτι ἡ ἕνωση μὲ Αὐτὸν εἶναι ἀδύνατη. Καὶ αὐτὸ παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἕνωση μὲ τὸν Θεὸ στὴν Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν εἶναι τὸ κύριο ἀντικείμενο τῆς χριστιανικῆς ἐλπίδας.
Δὲν δέχτηκε νὰ συμβιβαστεῖ μὲ αὐτὴν τὴν κατάσταση, ὁ πατὴρ Γρηγόριος ἔγραψε ἀντιρρήσεις κατὰ τοῦ Βαλαὰμ. Σ’ αὐτὰ ἀπέδειξε τὴν ὀρθότητα τῶν θεωρούντων τὸ Θεῖο Φῶς καὶ ἀνέτρεψε τὴν αἵρεση.
Τὸ 1341, συγκλήθηκε Σύνοδος στὴν Κωνσταντινούπολη γιὰ τὸ ζήτημα. Ὁ Γρηγόριος Παλαμᾶς, παρὼν ἐκεῖ, ἐξέθεσε καὶ ἐβεβαίωσε τὴν θέση του. Ἡ διδασκαλία του ἐκυρώθη, ἐνῶ ἡ τοῦ Βαλαὰμ καταδικάστηκε (ἀν καὶ αὐτὸς δὲν ἀναθεματίστηκε).
Σύντομα, μία ἄλλη Σύνοδος συνεκλήθη, μὲ παρουσία τοῦ Γρηγορίου Ἀκινδύνου. Ἀρχικὰ προσπάθησε νὰ μεσιτεύσει, ἀλλὰ μετὰ ἔγραψε ὑπὲρ τοῦ Βαλαὰμ. Στὴν Σύνοδο κρίθηκε ὡς κατηγορούμενος. Παρὰ τὴν ἀντίστασή του καὶ τὶς καταγγελίες γιὰ βία κατὰ τῆς συνειδήσεώς του, καταδικάστηκε.
Μετὰ ταῦτα, ὁ πατὴρ Γρηγόριος ἔμεινε πρὸς καιρὸν στὴν πρωτεύουσα, λόγω τῶν πολιτικῶν ἀναταραχῶν μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Ἀνδρονίκου Γ´. Ὁ Πατριάρχης Ἰωάννης ὁ Καλέκας ἐμπλέχθηκε σ’ αὐτές, καὶ ὁ Γρηγόριος, παρόλο ποὺ δὲν ἤθελε νὰ ἐμπλακεῖ, ἀναγκάστηκε.
Τὸ τέλος τοῦ ἔτους, ἀπομακρύνθηκε ἀπὸ τὶς πολιτικὲς ἔριδες καὶ ἀνεχώρησε στὴν μονὴ τοῦ Ἁγίου Μιχαὴλ τοῦ Σωσθενίου.
Ὁ Πατριάρχης, πικραμμένος ἀπὸ τὴν ἄρνηση τοῦ Γρηγορίου νὰ τὸν στηρίξει, ἐπιτέθηκε κατ’ αὐτοῦ. Ὡς ἀντίποινα, ἄλλαξε στάση πρὸς τὸν Ἀκίνδυνο καὶ τοῦ ἔδωσε ἐλευθερία νὰ διαδώσει τὴν καταδικασμένη αἵρεση.
Τὸ 1342, ὁ Ἰωάννης ὁ Καλέκας συγκάλεσε Σύνοδο κατὰ τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου. Ἡ σύνοδος αὐτὴ δὲν εἶχε σοβαρὲς συνέπειες, ἀλλὰ ἡ κατάσταση χειροτέρευε. Μετὰ μερικοὺς μῆνες, ὁ Γρηγόριος Παλαμᾶς συνελήφθη καὶ φυλακίστηκε σὲ μονή. Ἡ φυλάκιση δὲν διήρκεσε πολὺ, καὶ σύντομα μεταφέρθηκε σὲ ἄλλη μονή.
Μετὰ καιρὸ, ὁ Γρηγόριος δραπέτευσε καὶ κατέφυγε στὸν Ναὸ τῆς Ἁγίας Σοφίας, ὅπου ἔμεινε δυὸ μῆνες μαζὶ μὲ τοὺς μαθητές του. Ὁ Πατριάρχης τελικὰ τὸν ἐξανάγκασε νὰ φύγει, καὶ τότε ἐρρίφθη εἰς τὸ παλατινὸ δεσμωτήριο.
Τὸ 1344, μία Σύνοδος ὑπὸ τὸν Πατριάρχη ἀπέρριψε τὸν Γρηγόριο ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία. Ἡ ἀπόφαση ἐβεβαιώθηκε ἀπὸ τοὺς Πατριάρχες Ἱεροσολύμων καὶ Ἀντιοχείας.
Τὸ ἴδιο ἔτος, παρὰ τὴν καταδίκη τοῦ Ἀκινδύνου (1341), ὁ Πατριάρχης, προκαλῶντας ἔκπληξη, τὸν χειροτόνησε διάκονο καὶ μετὰ ἱερέα. Ὁ Ἀκίνδυνος, ἐπαρμένος ἀπὸ τὴν ὑποστήριξη, ἐπιτέθηκε μὲ μεγαλύτερη ὁρμὴ κατὰ τοῦ Γρηγορίου.
Σύντομα, ὁ Πατριάρχης ἔπεσε δυσμένεια στὴν αὐλή, καὶ τοῦ θυμίσαν τὴν χειροτονία αἱρετικοῦ. Τὸ 1347, Σύνοδος καθαίρεσε τὸν Πατριάρχη, ἀθώωσε τὸν Γρηγόριο Παλαμᾶ καὶ καταδίκασε τοὺς ἀντιπάλους του. Ἡ ἀπόφαση ἐβεβαιώθηκε ἀπὸ τὴν αὐτοκρατορικὴ ἐξουσία.
Ὁ νέος Πατριάρχης Ἰσίδωρος χειροτόνησε ἐπισκόπους ἀπὸ τοὺς ὁπαδοὺς τοῦ Γρηγορίου καὶ αὐτὸν ἀνέδειξε Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.
Ἱεραποστολικὴ Διακονία
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς ἀφίκετο στὴ Θεσσαλονίκη μόνο μερικὰ χρόνια μετὰ τὴν καταστολὴ τῶν ἐπαναστατικῶν κινημάτων καὶ τὴν ἀποκατάσταση τῆς διοικητικῆς τάξης.
Ἐν τῷ μεταξύ, στὰ ἀνώτερα κλιμάκια τοῦ κλήρου ἐωριμάζετο δυσαρέσκεια γιὰ τὴν ἀνάδειξη τοῦ Πατριάρχη Ἰσιδώρου καὶ τὴν ἀποκατάσταση τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ. Κατηγορίες ξανάρχισαν νὰ πέφτουν ἐπὶ τοῦ Ἁγίου.
Οἱ ἀντιφρονοῦντες, γιὰ λόγους προφυλακῆς, ἀπομακρύνθηκαν ἀπὸ τὸν Ἀκίνδυνο, ἀλλὰ δὲν ἐγκατέλειψαν τὶς ψευδείς του ἰδέες. Οἱ ἔριδες ξαναφουντώσαν· αὐτὴ τὴ φορὰ πρωταγωνιστὴς τῶν ἀντιπάλων τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ ἦταν ὁ Νικηφόρος Γρηγορᾶς. Ἔγραψε ἕνα δριμὺ κατὰ τοῦ Ἁγίου, ἀλλ’ αὐτὸς ἀπέρριψε ἐπιτυχῶς ὅλα του τὰ ἐπιχειρήματα.
Τὸ 1351, συγκλήθηκε νέα Σύνοδος, ποὺ ἐπιβεβαίωσε τὴν ὀρθοδοξία τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ. Τὸ ἀποτέλεσμα τῆς Συνόδου ἦταν ἡ τελικὴ καθιέρωση τοῦ δογματικοῦ διδαγματος περὶ τῆς διακρίσεως μεταξὺ θείας οὐσίας καὶ ἐνεργειῶν, καὶ περὶ τῆς ἀκτίστου φύσεως τοῦ Θείου Φωτός. Ὑπογράφηκε ὁ Συνοδικὸς Τόμος κατὰ τῶν ὁμοφρόνων τοῦ Βαλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Καλλίστο Α´, τὸν Γρηγόριο Παλαμᾶ (τότε Μητροπολίτη) καὶ τὸν Φιλόθεο Κόκκινο. Ἐπίσης, προστέθηκαν νέες ἀναφορὲς στὸ Συνδικὸν τῆς Ὀρθοδοξίας.
Τὸ φθινόπωρο τοῦ ἴδιου ἔτους, ὁ Γρηγόριος Παλαμᾶς ἔφθασε τελικὰ στὴν ἐπισκοπή του, ἀλλὰ τὴν διοίκησε γιὰ μικρὸ διάστημα. Ἀναγκασμένος νὰ μεσολαβήσει γιὰ τὴν ἐσωτερικὴ πολιτικὴ ἔριδα, ἔφυγε γιὰ τὴν Κωνσταντινούπολη. Στὸ δρόμο, ὁ Ἅγιος καὶ οἱ συνοδοί του συνελήφθησαν ἀπὸ Τοὺρκους. Παρέμεινε αἰχμάλωτος γιὰ μερικοὺς μῆνες (κατὰ μερικοὺς, σχεδὸν ἕνα χρόνο), μέχρι ποὺ ἐλευθερώθηκε μὲτὰ ἀποπληρωμῆς λύτρων.
Ἀπὸ τὸ 1355 ἕως τὸ 1357, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ἀφοσιώθηκε στὴν πνευματικὴ διεύθυνση τῆς ἐπαρχίας του. Ἡ παράδοση μαρτυρεῖ θεραπεῖες καὶ θαύματα διὰ τῶν προσευχῶν του.
Ἡ μακαρία κοίμησή του ἐπῆλθε τὴν 14η Νοεμβρίου 1357 (κατ’ ἄλλους, 1359), σε ἡλικία 63 ἐτῶν. Ἡ ἐπίσημη ἀνακήρυξή του ὡς Ἁγίου ἐγίνε τὸ 1368, λιγότερο ἀπὸ 10 χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του.
Πνευματικὴ Κληρονομιά
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ἀφῆκε πλούσιο συγγραφικὸ ἔργο, ποὺ τὸν καθιστὰ θεολόγο τοῦ ἀκτίστου φωτός. Ἡ παλέτα τῶν ἔργων του εἶναι πολὺ εὐρύτερη. Ἡ παραδοσιακὴ ταξινόμησή τους εἶναι:
Δογματικο-ἀντιρρητικά:
Ὁ Ἁγιορείτικος Τόμος ὑπὲρ τῶν Ἡσυχαζόντων
Περὶ τοῦ ὅτι ὁ Βαλαὰμ καὶ Ἀκίνδυνος ἀληθῶς ἀσεβῶς καὶ ἀνοσίως διαιροῦσι τὴν μίαν Θεότητα εἰς δύο ἄνισα θεότητας
Τριάδες ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων
Περὶ θείων ἐνεργειῶν καὶ μεθέξεως αὐτῶν
Περὶ θείας ἑνώσεως καὶ διαιρέσεως
Ὁμολογία τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως
Διάλεξις Ὀρθοδόξου μετὰ Βαρλααμίτου
Ἀντιρρήσεις κατὰ Ἀκινδύνου
Ἑκατὸν πεντήκοντα κεφάλαια φυσικὰ, θεολογικὰ καὶ ἠθικά
Διάλεξις Ὀρθοδόξου Θεοφάνους μετὰ Θεοτίμου ἐπιστρέψαντος ἀπὸ Βαρλααμίτας
Περὶ θείας καὶ θεοποιοῦ μεθέξεως, ἢ περὶ θείας καὶ ὑπερφυοῦς ἁπλότητος
Διάλεξις πρὸς Χίονας
Ὁμιλίες καὶ ἄλλα
Ἠθικο-ἀσκητικά:
Ἑρμηνεία τῶν Δέκα Ἐντολῶν
Περὶ τοῦ ὅτι πᾶσι χριστιανοῖς ὀφείλει ἀδιαλείπτως προσεύχεσθαι
Πρὸς Ξένην περὶ παθῶν καὶ ἀρετῶν
Δεκαλόγος κατὰ τὸν Χριστιανικὸν Νόμον
Λόγος εἰς τὸν βίον τοῦ Ὁσίου Πέτρου τοῦ Αθωνίτου
Ἀπόκρισις πρὸς Παῦλον Ἀσάνην κ.ά.
Ἐπιστολαί:
Ἐπιστολὴ πρὸς τὴν ἰδίαν Ἐκκλησίαν
Ἐπιστολὴ πρὸς Ἀκίνδυνον, ἀπεσταλμένη ἀπὸ Θεσσαλονίκης πρὸ τῆς συνοδικῆς καταδίκης τοῦ Βαλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου
καὶ ἄλλες
Προσευχαί:
Πρὸς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον