Βιογραφία
Εἰρηναῖος Λουγδούνου (λατ. Irenaeus Lugdunensis)
Ἡ μνήμη αὐτοῦ τιμᾶται τὴν 23 Αὐγούστου (5 Σεπτεμβρίου)
Ὁ δρόμος πρὸς τὴν ποιμαντικὴν διακονίαν
Περὶ τῶν λεπτομερειῶν τῆς ζωῆς καὶ τῆς ποιμαντικῆς διακονίας τοῦ ἁγίου Εἰρηναίου Λουγδούνου ὀλίγα γινώσκομεν. Ἀλλὰ καὶ ὁ τόπος καὶ ἡ ἡμερομηνία τῆς γεννήσεως αὐτοῦ κρύπτονται ὀπίσω τοῦ πέπλου τῆς ἱστορίας. Πιστεύεται ὅτι οἱ γονεῖς αὐτοῦ ἦσαν χριστιανοί.
Με μεγάλη βεβαιότητα δύναταί τις νὰ εἴπῃ ὅτι ἐγεννήθη κατά τὸ δεύτερο τέταρτο τοῦ Β´ αἰῶνος. Ἡ γενέθλιος ἡμέρα αὐτοῦ χρονολογεῖται περὶ τὸ ἔτος 130.
Κατὰ τὰ ἀπομνημονεύματα τοῦ ἁγίου Εἰρηναίου, ἐν τῇ παιδικῇ αὐτοῦ ἡλικίᾳ συνήρχετο τῷ ἁγίῳ Πολυκάρπῳ Σμύρνης, φίλῳ τοῦ μεγάλου ποιμένος Ἰγνατίου τοῦ Θεοφόρου, μαθητοῦ τοῦ Ἀποστόλου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου. Ἐν τῷ κύκλῳ τῶν γνωρίμων αὐτοῦ ἦσαν καὶ ἄλλοι μάρτυρες τοῦ ἀποστολικοῦ κηρύγματος καὶ τῶν ἀποστολικῶν θαυμάτων.
Ἡ κοινότης τοῦ Πολυκάρπου ἐν τῇ ἐπιστολῇ περὶ τοῦ μαρτυρίου αὐτοῦ γράφει ὅτι ὁ Εἰρηναῖος ἦν μαθητὴς αὐτοῦ:
«Τοῦτο ἀπὸ ἀντιγράφου Εἰρηναίου, μαθητοῦ Πολυκάρπου, ἀνέγραψεν Γάϊος, ὁ γνοὺς τὸν Εἰρηναῖον. Ἐγὼ δὲ, Σωκράτης, ἔγραψα τοῦτο ἐν Κορίνθῳ ἀπὸ ἀντιγράφου Γαΐου»(Περὶ μαρτυρίου Πολυκάρπου, 95)
Τὸ ἑλληνικὸν ὄνομα, ἡ στενὴ σχέση μὲ τὸν ἐπίσκοπο Σμύρνης, ἡ καλὴ γνῶσις τῆς ἑλληνικῆς γραμματείας, φιλοσοφίας καὶ ποιήσεως, ἡ ἐμπειρία στὴν διαλεκτικὴ μέθοδο, πείθουν ὅτι ὁ Εἰρηναῖος κατὰ τὴν καταγωγὴν ἦν Ἕλλην (ἔνιοι δὲ μελετηταὶ ὑποθέτουν ὅτι εἶχε συριακὲς ρίζες).
Πιθανότατα, ἡ πατρὶς αὐτοῦ ἦν ἡ Σμύρνη ἢ μία τῶν πλησίον χωρῶν.
Ἡ πνευματικὴ ἀτμόσφαιρα ἐν ᾗ ἀνετράφη ὁ Εἰρηναῖος ἐπήρρευσεν εὐεργετικῶς ἐπὶ τῆς ἀγωγῆς αὐτοῦ.
Ἡ Ἐκκλησία τῆς Σμύρνης, καίπερ πτωχή (Ἀποκ. 2:9), διέκειτο εὖ ὀργανωμένη. Τὸ κήρυγμα καὶ ἡ ἀποστολικὴ δραστηριότητα ἐφυλάσσοντο πιστὰ εἰς τὸ πνεῦμα τοῦ Εὐαγγελίου καὶ τῆς ἀποστολικῆς Παραδόσεως. Ὁ ζηλωτὸς σκοπὸς τοῦ ἁγίου Πολυκάρπου νὰ διαφυλάξῃ καὶ διαδώσῃ τὴν πίστιν ἀμόλυντον καὶ καθαρὰν μετεβιβάσθη μετὰ χρόνους καὶ εἰς τὸν μαθητὴν αὐτοῦ, Εἰρηναῖον.
Ἡ ἱερατικὴ διακονία ἐν τῇ Γαλατίᾳ
Ποίῳ ἔτει τῆς ζωῆς αὐτοῦ καὶ ὑπὸ ποίους περιστάσεις ὁ Εἰρηναῖος ἀπέλιπε τὴν πατρίδα καὶ ἀπῆλθεν εἰς τὴν Γαλατίαν (τὴν σημερινὴν Γαλλίαν), ἡ ἱστορία οὐκ ἀναφέρει. Ἓν δὲ βεβαίως γινώσκομεν· ὅτι σκοπὸς αὐτοῦ ἦν ἡ διάδοσις τοῦ κηρύγματος καὶ ἡ ἐδραίωσις τῆς πίστεως ἐν τῷ ἐκεῖσε λαῷ. Πιστεύεται ὅτι αὐτὸν εὐλόγησεν εἰς ταύτην τὴν ἀποστολὴν αὐτὸς ὁ Πολύκαρπος ὁ Σμυρναῖος. Καὶ τοῦτο οὐ θαυμαστόν· διότι μεταξὺ τῶν Σμυρναίων καὶ Γαλατῶν χριστιανῶν ὑπῆρχε παλαιὰ φιλικὴ κοινωνία.
Ἐκείνῳ τῷ καιρῷ ἡγεμὼν τῆς ἐν Λουγδούνῳ Ἐκκλησίας ἦν ὁ ἐπίσκοπος Φωτῖνος. Ὁ Εἰρηναῖος, χειροτονηθεὶς εἰς πρεσβύτερον, ἐζήλωσεν ὑπ’ αὐτὸν τὸν ποιμαντικὸν κόπον, γεγονὼς ἐργατὴς ἐπιμελὴς ὑπὲρ τὴν καθαρότητα τῆς πίστεως καὶ βοηθὸς τοῦ κυβερνῶντος ἀρχιερέως.
Ὁ καιρὸς τῆς διακονίας τοῦ Εἰρηναίου συνέπεσεν εἰς ἐποχὴν σφοδροτάτων διωγμῶν τῆς Ἐκκλησίας, οἵ ποτε μὲν ἐσβέννυντο, ποτὲ δὲ ἀνεζωπυροῦντο μετὰ νέης ἰσχύος. Οἱ χριστιανοὶ ἠρπάζοντο, ἐκολάζοντο διὰ πλαστογραφημένα ἀδικήματα, ἀπεστεροῦντο τὰ ὑπάρχοντα, ἐδέρροντο, ἐβασανίζοντο, ἐβιάζοντο, ἐφονεύοντο. Ταύταις ταῖς ἐκτὸς κινδύνοις προσετίθεντο καὶ οἱ ἐντός, σχετικοὶ μετὰ τῆς διασπορᾶς αἱρέσεων καὶ σχισματικῶν διαθέσεων.
Ταῦτα πάντα ἀπῄτουν παρὰ τῶν κληρικῶν ἰδιαιτέραν ἀγάπην, ζῆλον καὶ ὑπευθυνότητα πρὸς Θεὸν καὶ ποίμνιον. Οἱ ἐν Λουγδούνῳ χριστιανοί, καὶ ἐν αὐτοῖς ὁ ἐπίσκοπος Φωτῖνος, εἶδον ἐν τῷ Εἰρηναίῳ ἀκριβῶς τοιοῦτον πρεσβύτερον.
Ἐκείνῳ τῷ καιρῷ μεγάλην ἐπίδοσιν ἔλαβεν ἡ αἵρεσις τῶν Μοντανιστῶν. Οἱ ἀκόλουθοι ταύτης τῆς κοινότητος ἐπεποίθειζον πρωτεῖον ἐν τῇ κατοχῇ χαρισμάτων. Ὅτε οἱ τοῦ Μοντανοῦ φρονοῦντες ἔφθασαν εἰς τὴν Ῥώμην καὶ ἤρξαντο σπείροντες τὰς πλάνᾶς αὐτῶν μεταξὺ τῶν Ῥωμαίων χριστιανῶν, ὁ ἐκεῖσε ἐπίσκοπος Ἐλεύθερος, σαφῶς συνιδὼν τὸν κίνδυνον, ἀνήγγειλεν ὅτι διακόπτει τοὺς ἀγαθοὺς θρησκευτικοὺς δεσμοὺς μετὰ τῶν προσκυνητῶν ταύτης τῆς αἱρέσεως.
Οἱ μάρτυρες τοῦ Λουγδούνου, ἐπιδείξαντες ζῶσαν μέριμναν περὶ τῶν γεγονότων, ἔπεμψαν τῷ Ἐλευθέρῳ ἐπιστολήν, ἣν ἐπιστεύθησαν παραδοῦναι τῷ πρεσβυτέρῳ Εἰρηναίῳ, περὶ οὗ ἐν αὐτῇ τῇ ἐπιστολῇ ἐγράφησαν τινὲς στίχοι. Ἐν τούτοις τοῖς στίχοις οἱ μάρτυρες ἐξέφρασαν πλήρη εμπιστοσύνην εἰς τὸν Εἰρηναῖον, ὀνομάζοντες αὐτὸν ἀδελφὸν καὶ κοινωνόν. Ἐκεῖ προσέθηκαν ὅτι, εἰ ἡ θέσις τοῦ πρεσβυτέρου ὡρίζετο μόνον διὰ δικαιοσύνης, ὁ Εἰρηναῖος ἂν ἦν πρῶτος ἐν αὐτοῖς.
Ἡ ἐπιστολὴ ἐτέλεσεν εὐεργετικὸν ρόλον. Ὁ Ῥωμαῖος ἐπίσκοπος ἐνέκρινε τὰς εὐχὰς τῶν Λουγδουνέων πιστῶν καὶ ἐχαρ.
Ἡ Ἐπισκοπὴ Διακονία
Μετὰ τὴν κοίμησιν τοῦ ἐνενηκονταετοῦς ἐπισκόπου Φωτίνου, τοῦ τελευτήσαντος ἐν φυλακῇ τῷ ἔτει 177 ἢ 178, ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος, μετὰ τῆς συναινέσεως τοῦ λαοῦ, ἐτιμήθη τῆς ἀναβάσεως ἐπὶ τὸν θρόνον τῆς Λουγδούνου ἐπισκοπῆς.
Μίαν τῶν κατεπειγουσῶν ἀναγκῶν ἔθετο τὴν ἀποκατάστασιν τῆς δραστηριότητος τῆς Λουγδούνου Ἐκκλησίας μετὰ τὸν πρόσφατο διωγμόν. Ἡ ἀνάγκη αὕτη οὐκ ἦν εὐχερής· πολλοὶ τῆς Ἐκκλησίας ὑπῆρχον μαραθέντες ἢ ἀναιρεθέντες, καὶ ἡ δυσαρέσκεια τῶν ἐθνῶν ἔτι ἐνεφανίζετο.
Ὁ ἐπίσκοπος Εἰρηναῖος οὐκ ἐπαύετο ποιῶν πᾶν τὸ δυνατὸν πρὸς ἐδραίωσιν τῆς πίστεως. Ἐκήρυττεν αὐτὸς πολλά, καὶ ἀπέστελλε τοὺς ἱερεῖς κηρύττειν εἰς τὰς ἀπομακρυσμένας χώρας τῆς Γαλατίας, ἰδίως εἰς τὴν Οὐαλεντίαν καὶ τὴν Βεζανσόν.
Ἕτερον σπουδαῖον ἔργον τοῦ νέου ἐπισκόπου ἐγένετο ὁ ἀγὼν κατὰ τῆς γνωστικῆς αἱρέσεως. Ἐπὶ τούτῳ ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος ἀνεγνωρίσθη ὡς ὁ ἐπιφανέστατος ἀγωνιστὴς τοῦ καιροῦ αὐτοῦ.
Γενικῶς, αἱ γνωστικαὶ ψευδοδιδασκαλίαι συνίσταντο ἐκ μιγάδος μίξεως διεστραμμένων χριστιανικῶν ἰδεῶν, ἐθνικῶν μύθων, φιλοσοφικῶν δογμάτων καὶ ἰδιωτικῶν φαντασιώσεων. Διὰ τοῦτο πᾶσαι διέκειντο ἀσαφεῖς καὶ συγκεχυμέναι τῇ οὐσίᾳ. Ἡ ἀσάφεια τῶν δοξασιῶν παρουσιάζετο ὡς μυστηριώδης. Ἐν τισὶ αἱρέσεσιν, πρὸς αὔξησιν τῆς μυστηριώδους ἢ μυστικῆς ἀτμοσφαίρας, ἐπραττόντων ψευδῆ θαύματα. Οἱ ἀκόλουθοι ἑκάστης γνωστικῆς αἱρέσεως ἐνόμιζον ὅτι ἡ ἰδία αὐτῶν «πίστις» ἦν τελεία. Τοῦτο συχνὰ προσῆγε τοῖς τάγμασιν αὐτῶν θρησκευτικῶς ἀμαθεῖς καὶ κενοδόξους ἀνθρώπους.
Ἡ ὅλη κατάστασις ταράττουσα ἠνία τὸν Εἰρηναῖον Λουγδούνου. Παντὶ εὐκαίρῳ διεσάφει τῷ ποιμνίῳ αὐτοῦ τὸν κίνδυνον τῆς ἀποστάσεως ἀπὸ τῆς πίστεως τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς ὑπακοῆς τῇ Ἐκκλησίᾳ, ἀποκαλύπτων τὴν ἀτοπίαν τῶν γνωστικῶν διδασκαλιῶν.
Ζηλῶν ὑπὲρ τῆς καθαρότητος τῆς πίστεως, οὐκ ἐπεριορίζετο εἰς τοὺς ὅρους τῆς ἰδίας ἐπαρχίας. Ἀπέστειλεν ἐπιστολὴν πρὸς τὸν ἱερέα Φλώρινον, ἐλέγξας αὐτοῦ τὰς αἱρετικὰς παρεκβάσεις· καὶ ὅτε ἐκεῖνος ἠρνήθη προσέχειν τῇ ὑγιεῖ νουθεσίᾳ, ὁ Εἰρηναῖος ἔγραψεν τῷ Ῥωμαίῳ ἐπισκόπῳ, παρακαλῶν νὰ ἀντιδράσῃ, λάβῃ τὰς ἀναγκαίας μέτρας καὶ σβέσῃ τὴν αἱρετικὴν φλόγα.
Ἐπὶ ἔτη ὀλίγα τῆς ποιμαντικῆς αὐτοῦ διακονίας, ἐξητάσθη, περιέγραψε καὶ ἀπεκάλυψε ὅλην σειρὰν γνωστικῶν διδασκαλιῶν. Ὕστερον οἱ πόνοι αὐτοῦ συνελέγησαν εἰς ἓν σύγγραμμα, γενόμενον κτῆμα τῆς Οἰκουμενικῆς Ἐκκλησίας. Ὁ βαθμὸς τῆς ἐννοήσεως τῶν γνωστικῶν ἰδεῶν, ὃν ἐνεδείξατο ὁ Εἰρηναῖος Λουγδούνου, ἔτι ἐκπλήσσει. Σήμερον τὸ σύγγραμμα τοῦτο γνωρίζεται ὑπὸ τὸν τίτλον: Ἔλεγχος καὶ ἀνατροπὴ τῆς ψευδωνύμου γνώσεως (Κατὰ αἱρέσεων).
Συμμετοχή στὴν ἔριδα περὶ τοῦ Πάσχα
Πρὸς τοῖς προειρημένοις ἔργοις, ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος ἐμνημονεύθη καὶ ὡς ὑπέρμαχος τῆς διαλλαγῆς τῶν ἐρίδων περὶ τῆς ἡμέρας ἑορτασμοῦ τοῦ Πάσχα.
Τὸ ζήτημα περὶ τοῦ χρόνου ἑορτασμοῦ τοῦ Πάσχα ἀνεκύφθη ἔτι τὸ 154 ἔτος. Τότε ἐγένετο ἀντικείμενον συζητήσεως μεταξὺ τοῦ Πολυκάρπου Σμύρνης καὶ τοῦ Ῥωμαίου ἐπισκόπου Ἀνικήτου. Ἐκ τούτου τοῦ διαλόγου, οἱ δύο μέρη ἔμειναν ἐπὶ τῶν ἰδίων ἀποφάσεων, ἀλλὰ τοῦτο δὲ ἐξήγαγεν αὐτοὺς εἰς διχόνοιαν.
Ἡ διαφορὰ τῶν ἀποφάσεων ὡρίζετο ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι αἱ ἐκκλησίαι τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἀποκαλούμεναι εἰς τὴν ἀξιοπιστίαν τοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου καὶ τοῦ ἀποστόλου Φιλίππου, ἐκρατοῦντο τῆς παραδόσεως νὰ ἑορτάζωσι τὸ Πάσχα τῇ 14 ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς Νισάν (κατὰ σεληνιακὸν ἡμερολόγιον), τουτέστιν τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ τοῦ ἐτους, καθ’ ἣν ὁ Ἰσραὴλ ἐπετέλει τὴν Παλαιὰν Διαθήκην (αὕτη ἡ ἡμέρα συνέπιπτε καὶ τῇ ἡμέρᾳ τοῦ θανάτου τοῦ Χριστοῦ ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ). Ἡ δὲ Ῥωμαϊκὴ Ἐκκλησία, καίπερ συνέδεε τὸ Πάσχα μὲ τὴν 14 τοῦ Νισάν, ἑώρταζεν αὐτὸ οὐχὶ ὁποιαδήποτε ἡμέρᾳ τῆς ἑβδομάδος, ἀλλὰ ἀκριβῶς τῇ Κυριακῇ.
Ἐπὶ Εἰρηναίου, περὶ τὸ 190 ἔτος, ἐξῆψετο νέα ἔρις περὶ τούτου· τότε μεταξὺ τοῦ Ῥωμαίου ἐπισκόπου Βίκτωρος καὶ Πολυκράτους Ἐφέσου. Ἡ κατάστασις ἐπήγαγεν ἔντασιν εἰς τὰς σχέσεις τῶν ἀρχιερέων καὶ ἠπείλησε ρῆξιν μεταξὺ τῶν ὑπ’ αὐτοὺς Ἐκκλησιῶν. Παρεμβάς, ὁ Εἰρηναῖος ἔπεισε τὸν Ῥωμαῖον ἐπίσκοπον νὰ συμβιβασθῇ μὲ τὸν Πολυκράτη, καὶ ἡ εἰρήνη ἀποκατεστάθη.
Τὸ 202 ἔτος, ὁ Εἰρηναῖος ὁ Λουγδούνου ἐδέξατο μαρτυρικὸν θάνατον.
Τὸ πνευματικὸν κληρονομία
Ἀπὸ τὸν ἅγιο Εἰρηναῖο διασώθηκαν εἰς ἡμᾶς μόνον ὀλίγα συγγράμματα: «Ἔλεγχος καὶ ἀνατροπὴ τῆς ψευδωνύμου γνώσεως» (Κατὰ αἱρέσεων), «Ἀπόδειξις τοῦ ἀποστολικοῦ κηρύγματος», «Περὶ τῆς τυραννικῆς βασιλείας τοῦ ἀντιχρίστου». Ὅμως, ἡ γνῶσις ἡ παραδοθεῖσα ἐν τούτοις τοῖς ἔργοις εἶναι δυσβάστακτος τιμῆς.
Πρῶτον μὲν, εὑρίσκεται ἐν αὐτοῖς ἡ θετική ἔκθεσις τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Ἐν ταῖς σελίσι τῶν προειρημένων ἔργων, ὁ Εἰρηναῖος θιγγάνει τοιοῦτων σημαντικῶν κεφαλαίων τῆς δογματικῆς ὡς ἡ διδασκαλία περὶ Θεοῦ, τῆς Ἀπολυτρώσεως, τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου, τῆς πτώσεως, τῆς Ἐκκλησίας, τῶν Μυστηρίων, τῆς Παραδόσεως καὶ ἄλλων.
Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, παρέχει σύμφωνον εἰκόνα καὶ σαφῆ χαρακτηρισμὸν τῶν ἐπικινδυνοτέρων πλάνων τῆς ἐποχῆς του. Κάθε ἀποκάλυψις συνοδεύεται ἀπὸ ἀναντίρρητα ἐπιχειρήματα καὶ δύναται νὰ χρησιμεύῃ ὡς πρακτικὸν ἐγχειρίδιον στὸν ἀγῶνα ὑπὲρ τὴν καθαρότητα τῆς πίστεως μέχρι σήμερον.
Περίληψη τῶν ἔργων τοῦ Εἰρηναίου Λουγδούνου
Ἐν τῇ παρούσῃ ἐκδόσει παρουσιάζονται ὅλα τὰ σωζόμενα συγγράμματα τοῦ ἁγίου Εἰρηναίου Λουγδούνου – ὁ «Ἔλεγχος καὶ ἀνατροπὴ τῆς ψευδωνύμου γνώσεως» ἐν πέντε βιβλίοις (ὡς παρὰ τὸν «πατέρα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας» Εὐσέβιον καὶ τὸν μακάριον Ἱερώνυμον συνήθως ὀνομαζόμενος «Κατὰ αἱρέσεων») καὶ ἡ «Ἀπόδειξις τοῦ ἀποστολικοῦ κηρύγματος». Ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος, ἐπίσκοπος Λουγδούνου, ἦν πνευματικὸς μαθητὴς τοῦ ἁγίου Πολυκάρπου Σμύρνης, μαθητοῦ τοῦ ἀποστόλου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, καὶ διατήρησεν ἐν τῷ στόματι του τὴν ζῶσαν ἀποστολικὴν φωνὴν καὶ τὸ πνεῦμα τῆς ἀποστολικῆς διδασκαλίας καὶ Παραδόσεως. Αὐτὸς ἀπολάμβανε μεγάλης φήμης καὶ ὑπερβάλλοντος σεβασμοῦ ἀπὸ ὅλην τὴν Οἰκουμενικὴν Ἐκκλησίαν καὶ ὑπῆρξε εἰρηνοποιὸς στὴν ἔριδα μεταξὺ Ῥώμης καὶ τῶν ἐκκλησιῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας περὶ λειτουργικῶν διαφωνιῶν, ἀλλὰ ἐξαιρέτως ἐδοξάσθη διὰ τὸν ἀγῶνα του κατὰ τῶν ἐπικινδυνοτέρων αἱρετικῶν τῆς ἐποχῆς – τῶν γνωστικῶν. Ζηλωτικῶς ἀνατρέπων ὅλας τὰς ὑπαρχούσας τότε γνωστικὰς πλάνες, ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος μὲ ἐκπληκτικὴν σαφήνειαν καὶ βάθος ἐκτίθεται τὴν ἀποστολικὴν διδασκαλίαν περὶ Θεοῦ, τῆς σωτηρίας, τῆς ἀπολυτρώσεως καὶ τῆς ἀναστάσεως τοῦ ἀνθρώπου, τῆς Εὐχαριστίας καὶ τῶν ἐσχάτων τῆς οἰκουμένης. Στὸ πρόσωπό του βλέπομεν τὸν ἐπιφανέστερον ὑπέρμαχο τῆς ἰδέας τῆς Ἐκκλησίας, τῆς σημασίας καὶ ἀνάγκης τοῦ νὰ ἀνήκῃ κανεὶς εἰς αὐτήν. Ἡ ἐξηγητικὴ πλευρὰ τῶν συγγραμμάτων τοῦ ἁγίου Εἰρηναίου εἶναι ἐξαιρετικῶς πολύτιμη, καὶ ἐν τῇ παρούσῃ ἐκδόσει δόθηκε ἰδιαίτερη προσοχή: ἐξετάσθησαν καὶ συμπληρώθησαν αἱ ἀναφορές εἰς τὴν Ἁγίαν Γραφήν καὶ συνετάχθη πίναξ τῶν βιβλικῶν παραθέσεων κατὰ τὰ συγγράμματα τοῦ ἁγίου Εἰρηναίου. Ὁ προηγούμενος ρωσικὸς μετάφρασις τοῦ πρωτοπρεσβυτέρου Π. Πρεοβραζένσκι δίδεται ἐν νέᾳ ἐκδοχῇ καὶ παρέχεται, ὅπου ἀπαιτεῖται, μὲ κριτικὰ σχόλια.
Γιὰ ὅλους τοὺς ἐπιθυμοῦντας νὰ ἔχουν στέρεον θεμέλιον τῆς Κυριακῆς, ἀποστολικῆς, ἐκκλησιαστικῆς πίστεως καὶ νὰ πίνουν τὸ ὕδωρ τῆς σωτηρίας ἀπὸ τὰς ζώσας πηγάς.
Πίστη
Ἡ μετὰ θάνατον ζωὴ τῆς ψυχῆς
Ἐδῶ ἀρνεῖται ἡ μετενσάρκωσις τῶν ψυχῶν (ἀντιλέγοντας στὸ πλατωνισμό):
Ὅτι αἱ ψυχαὶ οὐ μόνον διαμένουσιν ὑπάρχουσαι, χωρὶς νὰ μεταβαίνουν ἀπὸ σῶμα εἰς σῶμα, ἀλλὰ καὶ διατηροῦν τὸ ἴδιο χαρακτῆρα τοῦ σώματος, ὅπερ εἶχον ὅταν ἦσαν ἐνώμεναι μ’ αὐτό, καὶ θυμοῦνται τὰ ἔργα, ἅπερ ἐποίουν ἐδῶ καὶ τὰ ὁποῖα πλέον ἐπαύσαντο νὰ πράττωσιν, – τοῦτο ὁ Κύριος ἐξήγησεν ἀφθόνως διὰ τῆς διηγήσεως περὶ τοῦ πλουσίου καὶ τοῦ Λαζάρου, τοῦ ἀναπαυομένου εἰς τὸν κόλπον Ἀβραάμ. Ἐδῶ λέγει ὅτι ὁ πλούσιος ἐγνώρισε τὸν Λάζαρο μετὰ θάνατον, ὡσαύτως καὶ τὸν Ἀβραάμ, καὶ ἕκαστος αὐτῶν εὑρίσκεται εἰς τὸν ἴδιον τόπον, καὶ ὁ πλούσιος παρακαλεῖ νὰ σταλῇ πρὸς αὐτὸν τέλος ὁ Λάζαρος, ᾧ οὐδὲ ψιχίαν ἀπὸ τῆς τραπέζης του ἔδωκεν. (Λέγει) ἐπίσης περὶ τῆς ἀποκρίσεως τοῦ Ἀβραάμ, ὅστις ἐγνώριζε οὐ μόνον τὴν ἰδίαν αὐτοῦ κατάστασιν, ἀλλὰ καὶ τὴν τοῦ πλουσίου, καὶ προσέταξε τοῖς μὴ θελοῦσιν ἐλθεῖν εἰς τὸν τόπον τῆς βασάνου, νὰ ἀκούσωσι Μωϋσέως καὶ τῶν προφητῶν καὶ νὰ δεχθῶσι τὸ κήρυγμα Ἐκείνου, ὃς ἔμελλε ν’ ἀναστῇ ἐκ νεκρῶν. Διὰ τούτου φανερῶς ἐδείχθη, ὅτι αἱ ψυχαὶ διαμένουσιν ὑπάρχουσαι καὶ οὐ μεταβαίνουσιν ἀπὸ σῶμα εἰς σῶμα, ὅτι διατηροῦσιν τὴν μορφὴν τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε νὰ δύνανται νὰ γνωρίζωνται, καὶ θυμοῦνται τὰ ἐνταῦθα (ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ), ὅτι ὁ Ἀβραὰμ εἶχε τὸ προφητικὸν χάρισμα, καὶ ὅτι ἕκαστον γένος ψυχῶν λαμβάνει ἄξιον κατοικητήριον ἔτι πρὸ τῆς κρίσεως.
(Κατὰ αἱρέσεων, βιβλ. 2, κεφ. 34, περ. 1)
Αἱ ψυχαὶ τῶν δικαίων μετὰ θάνατον διαμένουν μετὰ Θεοῦ
Ἡ Ἐκκλησία ἐν παντὶ τόπῳ διὰ τὴν ἀγάπην της πρὸς τὸν Θεὸν προαποστέλλει ἐν παντὶ καιρῷ πρὸς τὸν Πατέρα πλῆθος μαρτύρων.
(Κατὰ αἱρέσεων, βιβλ. 4, κεφ. 33, περ. 9)
Ἡ ἐλευθερία ἀπὸ τοὺς δεσμοὺς τοῦ Νόμου Μωϋσέως
2. Ὁ γὰρ Νόμος, δοθεὶς δούλοις, ἐπαίδευε τὴν ψυχὴν διὰ τῶν ἐκτὸς σωματικῶν, ὡσεί τισι δεσμοῖς ἕλκων αὐτὴν εἰς ὑπακοὴν τῶν ἐντολῶν, ἵνα ὁ ἄνθρωπος μάθῃ νὰ δουλεύῃ τῷ Θεῷ. Ὁ δὲ Λόγος ἠλευθέρωσε τὴν ψυχὴν καὶ ἐδίδαξεν δι’ αὐτῆς νὰ καθαρίζῃ καὶ τὸ σῶμα. Μετὰ ταῦτα ἔδει κατεργασθῆναι τοὺς δεσμοὺς τῆς δουλείας, οἷς ὁ ἄνθρωπος ἤδη συνεθίσθη, καὶ χωρὶς δεσμῶν νὰ ἀκολουθῇ τὸν Θεόν, τὰ δὲ δικαιώματα τῆς ἐλευθερίας – νὰ πλατύνωσιν καὶ ἡ ὑπακοὴ εἰς τὸν Βασιλέα νὰ αὐξηθῇ, ἵνα ὁ ἐπιστρέφων μὴ φαίνηται ἀνάξιος τοῦ Ἐλευθερωτοῦ αὐτοῦ· ἡ ὑπακοὴ καὶ ἡ ἀγάπη πρὸς τὸν οἰκοδεσπότην ὀφείλει νὰ εἶναι ἡ αὐτὴ παρὰ δούλοις καὶ ἐλευθέρους, ἀλλ’ οἱ ἐλεύθεροι ὀφείλουσι νὰ ἔχωσι μείζονα παρρησίαν, διότι ἡ ἐνέργεια τῆς ἐλευθερίας μείζων καὶ ἐνδοξοτέρα ἐστὶν τῆς ἐν δουλείᾳ ὑπακοῆς.
<…>
Ὁ Κύριος ἡμῶν ὁ Λόγος πρῶτον προσῆλξε δούλους πρὸς τὸν Θεόν, εἶτα ἠλευθέρωσε τοὺς ὑποταχθέντας αὐτῷ, καθὼς λέγει τοῖς μαθηταῖς: «Οὐκέτι λέγω ὑμᾶς δούλους, ὅτι ὁ δοῦλος οὐκ οἶδε τί ποιεῖ ὁ κύριος αὐτοῦ· ὑμᾶς δὲ εἴρηκα φίλους, ὅτι πάντα ἃ ἤκουσα παρὰ τοῦ Πατρός μου ἐγνώρισα ὑμῖν» (Ἰωάν. 15:15). Διὰ τῶν λέξεων: «Οὐκέτι λέγω ὑμᾶς δούλους» ἔδειξε σαφῶς ὅτι πρῶτον κατέστησεν ἐν τοῖς ἀνθρώποις διὰ τοῦ Νόμου δουλείαν πρὸς τὸν Θεόν, εἶτα ἔδωκεν αὐτοῖς ἐλευθερίαν. Διὰ δὲ τῶν λέξεων: «ὁ δοῦλος οὐκ οἶδε τί ποιεῖ ὁ κύριος αὐτοῦ» ἐκφράζει τὴν ἄγνοιαν τοῦ δουλικοῦ λαοῦ περὶ τῆς παρουσίας αὐτοῦ. Ὁνομάζων δὲ τοὺς μαθητὰς αὐτοῦ φίλους, διὰ τούτου δηλοῖ σαφῶς ὅτι αὐτός ἐστιν ἐκεῖνος ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ, ᾧ καὶ ὁ Ἀβραὰμ ἑκουσίως καὶ χωρὶς δεσμῶν, κατὰ τὸ εὐγενὲς τῆς πίστεως αὐτοῦ, ἠκολούθησε καὶ ἐγένετο «φίλος Θεοῦ» (Ἰακώβ. 2:23).
(Κατὰ αἱρέσεων, βιβλ. 4, κεφ. 13)
Σάββατον (δικαιοσύνη) καθ’ ἑκάστην ἡμέραν
Πρὸς τούτοις, ἐκ τῆς Γραφῆς αὐτῆς μανθάνομεν ὅτι ὁ Θεὸς ἔδωκε τὴν περιτομὴν οὐχ ὡς ἔργον δικαιοσύνης, ἀλλ’ ὡς σημεῖον, δι’ οὗ ἐγνωρίζετο τὸ γένος τοῦ Ἀβραάμ· λέγει γάρ· «καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς τῷ Ἀβραάμ· πᾶν ἀρσενικὸν ὑμῶν περιτμηθήσεται, καὶ περιτεμεῖσθε τὴν σάρκα τῆς ἀκροβυστίας ὑμῶν εἰς σημεῖον διαθήκης μεταξὺ ἐμοῦ καὶ ὑμῶν» (Γεν. 17:10–11). Ὁμοίως καὶ ὁ προφήτης Ἰεζεκιὴλ περὶ τῶν Σαββάτων λέγει· «καὶ τὰ Σάββατά μου ἔδωκα αὐτοῖς, ἵνα ὦσιν εἰς σημεῖον ἀνὰ μέσον ἐμοῦ καὶ αὐτῶν, ἵνα γινώσκωσιν ὅτι ἐγώ εἰμι Κύριος ὁ ἁγιάζων αὐτούς» (Ἰεζ. 20:12). Καὶ ἐν τῇ Ἐξόδῳ ὁ Θεὸς λέγει τῷ Μωϋσῇ· «καὶ τὰ Σάββατά μου φυλάξεσθε, ὅτι σημεῖόν ἐστιν ἀνὰ μέσον ἐμοῦ καὶ ὑμῶν εἰς τὰς γενεὰς ὑμῶν» (Ἔξ. 31:13). Ταῦτα οὖν ἐδόθησαν ὡς σημεῖα, ἀλλὰ τὰ σημεῖα οὐκ ἦσαν ἄνευ συμβόλου, τουτέστιν ἄνευ περιεχομένου καὶ κενά, διότι ἐδόθησαν ὑπὸ τοῦ σοφοῦ Δημιουργοῦ· ἀλλ’ ἡ σαρκικὴ περιτομὴ προεσήμαινε τὴν πνευματικήν. «Ἡμεῖς γάρ, φησὶν ὁ Ἀπόστολος, περιετμήθημεν περιτομῇ ἀχειροποιήτῳ» (Κολ. 2:11). Καὶ ὁ προφήτης λέγει· «περιτέμνεσθε τὴν σκληροκαρδίαν ὑμῶν» (Δευτ. 10:16). Τὰ δὲ Σάββατα ἐδίδασκον νὰ διαμένωμεν καθ’ ἑκάστην ἡμέραν ἐν τῇ λατρείᾳ τοῦ Θεοῦ. Ὁ γὰρ Ἀπόστολος Παῦλος λέγει· «ἡγούμεθα καθ’ ἡμέραν ὡς πρόβατα σφαγῆς» (Ρωμ. 8:36), τουτέστιν ἡγιασμένοι (τῷ Θεῷ) καὶ ἐν παντὶ καιρῷ δουλεύομεν τῇ πίστει ἡμῶν καὶ ἐν αὐτῇ διαμένομεν, καὶ ἀπέχομεν ἀπὸ πάσης πλεονεξίας, οὐ κτώμεθα οὐδὲ κεκτήμεθα θησαυροὺς ἐπὶ τῆς γῆς. Ἐπὶ τούτοις (τῷ Σαββάτῳ) ἐδηλοῦτο καὶ ἡ ἀνάπαυσις τοῦ Θεοῦ μετὰ τὴν κτίσιν, τουτέστιν ἡ Βασιλεία (τοῦ Θεοῦ), ἐν ᾗ ὁ ἄνθρωπος, ὁ διαμένων ἐν τῇ λατρείᾳ τοῦ Θεοῦ, ἀναπαύσεται καὶ μεταλήψεται τῆς τραπέζης τοῦ Θεοῦ.
Καὶ ὅτι ὁ ἄνθρωπος οὐκ ἐδικαιούτο διὰ τούτων (τῶν θεσπίσμων), ἀλλὰ ταῦτα ἐδόθησαν τῷ λαῷ εἰς σημεῖον, δείκνυται ἐκ τοῦ ὅτι αὐτὸς ὁ Ἀβραὰμ χωρὶς περιτομῆς καὶ τηρήσεως Σαββάτων «ἐπίστευσε τῷ Θεῷ, καὶ ἐλογίσθη αὐτῷ εἰς δικαιοσύνην, καὶ φίλος Θεοῦ ἐκλήθη» (Ἰακ. 2:23). Καὶ ὁ Λὼτ χωρὶς περιτομῆς ἐξήχθη ἐκ Σοδόμων, λαμβάνων σωτηρίαν παρὰ τοῦ Θεοῦ. Ὁμοίως ὁ Νῶε εὐηρέστησε τῷ Θεῷ, καίπερ μὴ περιτετμημένος ὤν, καὶ ἐδέξατο τὰ μέτρα τῆς οἰκουμένης εἰς τὴν δευτέραν γενεὰν (τῶν ἀνθρώπων).
(Κατὰ αἱρέσεων, βιβλ. 4, κεφ. 16, περ. 1-2)
Αἰώνια κόλασις
Ὥσπερ γὰρ ἐν τῇ Καινῇ Διαθήκῃ ἡ πίστις τῶν ἀνθρώπων εἰς τὸν Θεὸν ηὐξήθη, προσλαβοῦσα τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ, ἵνα ὁ ἄνθρωπος γένηται Θεοῦ μέτοχος, οὕτως ηὐξήθησαν καὶ αἱ ἀπαιτήσεις περὶ τοῦ τρόπου τῆς ζωῆς· ἐντετάλται γὰρ ἡμῖν ἀπέχεσθαι οὐ μόνον ἀπὸ τῶν πονηρῶν ἔργων, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τῶν πονηρῶν ἐνθυμήσεων καὶ ἀπὸ ἀργῶν λόγων, κενῶν λαλιῶν καὶ ἐλαφρῶν ῥημάτων· ὁμοίως δὲ ηὐξήθη καὶ ἡ κόλασις τοῖς μὴ πιστεύουσιν εἰς τὸν Λόγον τοῦ Θεοῦ, καταφρονοῦσι τῆς παρουσίας αὐτοῦ καὶ ὑποστρέφουσιν εἰς τὰ ὀπίσω, καὶ ἐγένετο οὐ πρόσκαιρος ἀλλ’ αἰώνιος.
(Κατὰ αἱρέσεων, βιβλ. 4, κεφ. 28, περ. 2)
Ἀντιπαράθεσις
οἱ προειρημένοι αἱρετικοὶ ἑαυτοὺς ἐξαπατῶσι, κατηγοροῦντες τὸν Κύριον, εἰς ὃν, ὡς αὐτοὶ λέγουσιν, πιστεύουσιν. Ὅ γὰρ θεωροῦσιν ἐν τῷ Θεῷ, τότε πρόσκαιρα κολάζοντι τοὺς ἀπίστους καὶ πατάξαντι τοὺς Αἰγυπτίους, σῴζοντι δὲ τοὺς ὑπακούοντας αὐτῷ, τοῦτο οὐδὲν ἧττον ἕξει τὴν ἐφαρμογὴν καὶ εἰς τὸν Κύριον, ὃς εἰς τὸν αἰῶνα κατακρίνει τοὺς κατακρινομένους καὶ εἰς τὸν αἰῶνα ἀφίησιν τοὺς ἀφεθέντας.
(Κατὰ αἱρέσεων, βιβλ. 4, κεφ. 28, περ. 3)